هادی نادری، کارشناس مسائل اروپا و آمریکا، روند مذاکرات ایران و ایالات متحده و نگاه اروپایی‌ها به آن را تحلیل کرده است.
گفت‌وگوهای غیرمستقیم میان ایران و آمریکا با میانجی‌گری عمان، افق دیپلماتیک جدیدی را پیش‌روی پرونده هسته‌ای ایران قرار داده که طی دو دهه اخیر به یک بحران غیرضروری تبدیل شده است.
به گزارش خبرآنلاین، در این پنج دور، گفت‌وگوها به‌رغم اختلافات و خطوط قرمز دو طرف، رو به جلو جریان داشته و تلاش‌های فشرده‌ای برای عبور از گردنه‌های سخت تصمیم‌های سیاسی در جریان است. در این میان، اگرچه اروپا مستقیماً در میز مذاکرات حضور ندارد، اما هم از منظر تاریخی و هم با توجه به منافع راهبردی و اقتصادی خود، می‌تواند به‌عنوان یک کنشگر کلیدی ایفای نقش کند.
پیشینه مذاکرات و نقش عمان
گفت‌وگوهای اخیر در فضایی متفاوت از مذاکرات برجام در سال ۲۰۱۵ انجام می‌شود. در دوره اول ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ، آمریکا به‌طور یک‌جانبه از برجام خارج شد و این مسئله به سال‌ها بی‌اعتمادی و گام‌های جبرانی ایران در برجام انجامید. بازگشت ترامپ به کاخ سفید در ژانویه ۲۰۲۵ با رویکرد فشار حداکثری همراه بود، اما نشانه‌هایی برای تعاملات دیپلماتیک نیز نشان داده است. در چنین شرایطی، عمان بار دیگر مانند مقطع پیش از برجام وارد عمل شده تا به‌عنوان واسطه‌ای بی‌طرف، تهران و واشنگتن را پای میز مذاکره (هرچند در اتاق‌های مجزا) بنشاند.
نخستین دور این مذاکرات ۲۳ فروردین در مسقط عمان برگزار شد. هیأت آمریکایی به سرپرستی استیو ویتکاف (نماینده ویژه رئیس‌جمهور آمریکا در امور خاورمیانه) و هیأت ایرانی به ریاست سید عباس عراقچی (وزیر امور خارجه ایران) در دو اتاق جداگانه مستقر شدند و وزیر خارجه عمان پیام‌ها را میان دو طرف رد و بدل می‌کرد. پس از آن، دورهای بعدی مذاکرات با فاصله‌های هفتگی ادامه یافت و عمان به‌عنوان میانجی، از طریق به‌اصطلاح دیپلماسی رفت‌وبرگشت (shuttle diplomacy) بین طرفین، نقش کلیدی در روند مذاکرات ایفا کرده است. به گفته وزیر خارجه عمان، مذاکرات طی این مدت پیشرفت‌هایی داشته و طرفین موافقت کرده‌اند در روزهای آینده دور بعدی را برگزار کنند.
با این حال، اروپا که در مذاکرات برجام نقش مستقیم داشت، رسماً در پای میز مذاکره حضور ندارد. مقام‌های اروپایی تاکنون با پیگیری روند مذاکرات، به حمایت از مسیر دیپلماسی در پرونده هسته‌ای ایران بسنده کرده‌اند. انگلیس و اتحادیه اروپا هفته پیش با انتشار بیانیه‌ای مشترک تأکید کردند: «ما همچنان به حفظ ثبات منطقه‌ای و دستیابی به یک راه‌حل مبتنی بر مذاکرات برای برنامه هسته‌ای ایران متعهد هستیم.»
اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه، اظهار داشت که عدم حضور اروپایی‌ها در روند مذاکرات هسته‌ای انتخاب خودشان بوده است. در همین حال، هفته پیش نشستی در سطح معاونین وزیر و مدیران کل سیاسی ایران و سه کشور اروپایی انگلیس، فرانسه و آلمان در استانبول برگزار و روند مذاکرات هسته‌ای و موضوع رفع تحریم‌ها مورد بررسی قرار گرفت.
هدف از گفت‌وگوهای ایران و اروپا، باز نگه‌داشتن مسیر دیپلماسی و بررسی چشم‌انداز توافق هسته‌ای جدید عنوان شده است. به نظر می‌رسد که اروپایی‌ها به این نتیجه رسیده‌اند که برای حفظ دیالوگ با تهران و ارائه دیدگاه خود درباره پارامترهای یک توافق جدید، تعامل با ایران را مهم می‌دانند. «کریستین ترنر» مدیر سیاسی وزارت خارجه انگلیس پس از نشست استانبول گفت: «ما بر پایبندی خود به گفت‌وگو تأکید کردیم، از ادامه مذاکرات میان ایران و آمریکا استقبال نمودیم و با توجه به فوریت موضوع، توافق شد که گفت‌وگوها ادامه یابد.»
یکی از دلایل مهم این رویکرد اروپا را می‌توان در موضوع مکانیسم ماشه جست‌وجو کرد. طبق قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، اعضای باقیمانده برجام تا مهرماه فرصت دارند تحریم‌های بین‌المللی سازمان ملل علیه ایران را به‌طور خودکار بازگردانند. البته این به‌معنای آن نیست که اروپا باید تا پیش از موعد، مکانیسم ماشه را فعال کند، بلکه این اهرم زمانی که گروه ۵+۱ و ایران توافق برجام را امضا کردند، به‌عنوان سوپاپ اطمینان برای پایبندی ایران به تعهدات هسته‌ای در نظر گرفته شد. در واقع، این سازوکار در سایه بی‌اعتمادی طرفین و با این پیش‌فرض تعبیه شد که همه طرف‌ها به تعهدات خود عمل خواهند کرد؛ به همین خاطر است که روسیه، چین و بسیاری از کارشناسان بین‌المللی بر این باورند که اروپا در پی خروج آمریکا از برجام و بی‌عملی خود به تعهدات برجامی، مشروعیتی برای به‌کارگیری مکانیسم ماشه ندارد.
با این حال زمزمه‌هایی در اروپا درباره فعال کردن احتمالی مکانیسم ماشه در صورت عدم پیشرفت مذاکرات شنیده می‌شود که ایران نیز درباره تبعات آن هشدار داده است. سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان، چندی پیش گفت: «موقعیتی که اکنون در آن قرار داریم، به هیچ وجه تقصیر ایران نیست، بلکه تقصیر آمریکاست که از برجام خارج شد و تقصیر کشورهای اروپایی است که نتوانستند خروج آمریکا را جبران کنند. تهدید ایران به استفاده از مکانیسم اسنپ‌بک، یک تهدید کاملاً غیرمنطقی است که هیچ وجه حقوقی و سیاسی ندارد. اگر اروپا به دنبال چنین اقدامی برود، قطعاً اشتباه است و تبعات آن را باید بپذیرد.»