نخستین روز از آیین پاسداشت زبان فارسی و بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی، صبح روز سه‌شنبه ۲۵ اردیبهشت‌ماه با سخنرانی محمّدمهدی اسماعیلی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، محمّدجعفر یاحقی، عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی، رودرا گائوراو شرست، سفیر کبیر هند و محمّد دبیرمقدّم معاون علمی و پژوهشی فرهنگستان در کتابخانۀ ملّی برگزار شد.
به گزارش کاویان گلد از روابط‌عمومی فرهنگستان زبان و ادب فارسی، آغاز این مراسم با یادی از مرحوم حسن حبیبی، رئیس سابق فرهنگستان زبان و ادب فارسی همراه بود و پس از آن مجری برنامه با خواندن ابیاتی از فردوسی به حاضران خیر مقدم گفت و سپس دکتر غلامعلی حداد عادل برای سخنرانی حاضر شد.
زبان فارسی به مثابه شناسنامۀ ملّی
دکتر غلامعلی حدادعادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، نخستین سخنران این مراسم در ابتدا ضمن عرض خیرمقدم به استادان، سفرای کشورهای خارجی، اعضای پیوسته و وابسته و افتخاری فرهنگستان زبان و ادب فارسی و بنیاد سعدی و تبریک روز ملّی زبان فارسی افزود: روز ۲۵ اردیبهشت را شورای عالی انقلاب فرهنگی در ایران روز پاسداشت زبان فارسی و بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی نامیده است. ما این روز را روز جشن ملّی زبان فارسی می‌دانیم و فرهنگستان خود را موظّف به بزرگداشت این روز می‌شناسد. همزمانی این روز با ایّام برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب در ایران تأکیدی بر اهمیّت این روز و نشانه‌ای از قوّت زبان فارسی است. پس از این فرصت استفاده می‌کنم و به ملّت ایران و علاقه‌مندان به زبان فارسی در مورد فعالیت‌های فرهنگستان زبان و ادب فارسی گزارشی می‌دهم و به وضع زبان فارسی در ایران، فرصت‌های پدید آمده برای تقویت این زبان و همین‌طور تهدیدها و خطرات موجود بر سر راه آن اشاره‌ای می‌کنم.
او با بیان این که نخست اشاره‌ای به اهمیت زبان فارسی و جایگاه این زبان در نظر ملّت ایران ضروری است، ادامه داد: زبان فارسی رکنی مهم از فرهنگ ملّی ما ایرانیان است؛ تا ایران بوده، زبان فارسی بوده و تا زبان فارسی بوده، ایران بوده است و تا زبان فارسی خواهد بود، ایران هم خواهد بود. این‌طور است که سرنوشت ایران و ایرانی بودن با زبان فارسی گره خورده است. زبان فارسی شناسنامۀ ملّی ما مردم ایران است و در جهان بیش از هر چیز ایران را با ادبیات فاخر و گران‌سنگ فارسی می‌شناسند. این زبان به برکت لطف سخن و معانی مندرج در آن آفاق را درنوردیده و پیام مردم ایران را در طول تاریخ به سراسر جهان رسانده و امروز نیز می‌رساند.
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی با بیان این که شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال ۱۳۶۸ اساسنامۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی را تصویب کرد تا فرهنگستان در طول ۹۰ سال گذشته برای سومّین بار احیا شود و اکنون ۳۴ سال از عمر فرهنگستان سوّم می‌گذرد، ادامه داد: «وظیفۀ ما پاسداری از آن کاخ بلندی است که فردوسی پی افکند. ما خود را میراث‌دار آن بنای باشکوهی می‌دانیم که او با ۳۰ سال رنج پی افکند و به ما سپرد. کاخی که از باد و باران گزند نمی‌یابد. ما در فرهنگستان برای نگهبانی از زبان فارسی وظایف گوناگونی بر عهده داریم. بنده به رئوس این وظایف در گروه‌های گوناگون اشاره‌ای می‌کنم. وظایفی که یکی از مهم‌ترین آن‌ها واژه‌گزینی است. ما برای واژه‌گزینی با بیش از ۱۱۰ گروه تخصصی استادان دانشگاه‌ها و مترجمان علوم همکاری می‌کنیم و تاکنون قریب به ۷۰ هزار معادل فارسی برای اصطلاحات بیگانه در رشته‌های مختلف علوم تصویب کرده‌ایم. واژه‌های مصوّب سال قبل فرهنگستان همه ساله در یک کتاب مستقل منتشر می‌شود و امسال نوزدهمین فرهنگ واژه‌های مصوب را در نمایشگاه کتاب عرضه کردیم. در هر رشته‌ای که واژه‌های مصوّب به هزار واژه برسد یک فرهنگ تخصصی به نام هزارواژه برای آن رشته منتشر می‌کنیم و تاکنون ۳۵ هزارواژۀ مختلف برای رشته‌های گوناگون منتشر کرده‌ایم. علاوه بر این در گروه واژه‌گزینی، پژوهشکدۀ واژه‌گزینی هم وجود دارد که یکی از کارهای آن تربیت کارشناسان ارشد در دورۀ واژه‌گزینی است و تاکنون ۸ دوره دانشجوی ارشد پذیرفته‌ایم که متخصص واژه‌گزینی می‌شوند و از همکاری بعضی از آن‌ها در فرهنگستان زبان و ادب فارسی نیز بهره‌مندیم و پایان‌نامه‌هایشان سرمایه‌ای برای واژه‌گزینی است. ما واژه‌گزینی را در ایران به صورت یک علم درآورده‌ایم. ضمن این که با مؤسسات جهانی نیز همکاری نزدیکی صورت داده‌ایم به گونه‌ای که ایران در سطح آسیا به یکی از کشورهای فعال در دست‌یابی به زبان بومی دانش واژه‌گزینی تبدیل شده و از این جهت مورد تأیید مراجع جهانی است. کار دیگر فرهنگستان، تألیف فرهنگ جامع زبان فارسی است که زیر نظر استاد علی‌اشرف صادقی، عضو پیوستۀ فرهنگستان و چند ده نفر متخصص فرهنگ‌نویسی صورت می‌گیرد و فرهنگی منطبق با آخرین پیشرفت‌های تخصصی فرهنگ‌نویسی در جهان در ۳۵ جلد در دست تألیف است که سه جلد آن منتشر شده و امیدواریم جلد چهارم آن سال آینده در نمایشگاه کتاب عرضه شود.
دکتر حدادعادل با اشاره به این که یکی دیگر از کارهای صورت گرفته در فرهنگستان زبان و ادب فارسی تألیف انواع دانشنامه‌هاست، افزود: مهم‌ترین دانشنامۀ تاکنون منتشرشده در مورد زبان و ادب فارسی، دانشنامه‌ای ۱۲ جلدی است که در گروه پژوهش‌های ادبی زیر نظر زنده‌یاد اسماعیل سعادت تألیف شد و امروز توسط اعضای همان گروه ادامه پیدا می‌کند. ضمن این که ما در گروه زبان و ادب فارسی در شبه‌قارۀ هند، تألیف دانشنامۀ شبه‌قاره را در دست داریم که جلد ششم آن امسال در نمایشگاه کتاب عرضه شده است. ما همچنین در نظر داریم دانشنامۀ زبان و ادب فارسی در آسیای صغیر و آناتولی را هم در آینده منتشر کنیم و مقدّمات آن فراهم شده است. در فرهنگستان به تناسب مسائل زبان فارسی و جهات و جوانب این زبان گروه‌های متعددی شکل گرفته است. از جمله گروه زبان و رایانه، ادبیات معاصر، دستور زبان و خطّ فارسی، ادبیات تطبیقی، زبان‌ها و گویش‌های ایرانی، آموزش زبان و ادبیات فارسی و ادبیات انقلاب اسلامی. انتشارات فرهنگستان تاکنون بیش از ۲۵۰ کتاب منتشر کرده است و ناشر ۸ مجله علمی پژوهشی در حوزۀ زبان و ادب فارسی است.
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی ادامه داد: کتابخانۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی، غنی‌ترین کتابخانۀ تخصصی زبان و زبان‌شناسی و ادبیات فارسی در کشور است و ما با مؤسسات گوناگونی همکاری می‌کنیم که به نام بعضی از آن‌ها اشاره می‌کنم؛ ما با سازمان ملّی استاندارد همکاری فنی و تخصصی می‌کنیم. با وزارت آموزش و پروش چه در برنامه‌ریزی و تألیف کتاب‌های فارسی، چه در بازآموزی معلمان و همکاری با دانشگاه تربیت معلّم ارتباطی نزدیک داریم. با کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان برای انتقال ادب فارسی به نسل جوان همکاری می‌کنیم. در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی عضو اصلی و مؤثر شورای پاسداشت زبان و ادبیات فارسی هستیم و با صداوسیما به خصوص در باب واژه‌گزینی همکاری می‌کنیم.
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی با اشاره به بنیاد سعدی به عنوان شاخه‌ای برآمده از درخت کهن زبان فارسی و فرهنگستان زبان و ادب افزود: این بنیاد یکی از همکاران مستمّر ماست. وظیفۀ بنیاد سعدی آموزش زبان فارسی در جهان و گسترش آن در سطح بین‌المللی است. ما در همین زمینه با وزارت میراث فرهنگی و گردشگری، پژوهشگاه علوم انسانی، وزارت علوم، سازمان استعدادهای درخشان ارتباط مستمر داریم.همچنین با انجمن ویراستاران و بسیاری سازمان‌های مردم‌نهاد در حوزه زبان فارسی همکاری می‌کنیم. ما در یک سال اخیر باب همکاری وسیعی را با دانشگاه‌ها گشوده‌ایم و در هر دانشگاه، در دانشکده ادبیات یا گروه زبان‌وادب فارسی صاحب دفتر ارتباط با فرهنگستان هستیم و گروه‌های ادبیات فارسی دانشگاه‌های سراسر کشور نماینده‌ای به فرهنگستان معرفی کرده‌اند. امروز چند ده نفر از این مسئولان ارتباط دانشگاه‌ها با فرهنگستان در جلسه حضور دارند.
دکتر حدادعادل با اشاره به این که در کنار این فعالیّت‌ها که نویدبخش گسترش و تقویت پاسداری از زبان فارسی است به بعضی از تهدیدها و دشواری‌ها بر سر راه زبان فارسی اشاره کرد: یک تهدید که زبان و خطّ فارسی را در کشور ما در معرض خطر قرار داده است تهدید ناشی از جهانی‌شدن یا جهانی‌شدگی است و مختص کشور ما هم نیست. امروز به واسطه وسایل ارتباطی جدید و سپهر رایانه‌ای همه فرهنگ‌ها را تحت تأثیر قرار داده و زبان فارسی و خطّ فارسی هم از تأثیر منفی آن در امان نمانده است. بر این تهدید باید کم‌کاری و ترک فعل برخی مسئولان داخلی را هم افزود. به گونه‌ای که امروز شاهد وفور کلمات خارجی با خط بیگانه در نقاطی هستیم که مطابق قانون ممنوع است. درواقع اجرای ناقص قانون ممنوعیت استفاده از واژه‌های بیگانه چنان ایجاد مشکل کرده است که در تابلوی سر در مغازه‌ها، نام مؤسسات و نام کالاها و تولیدات شاهد استفاده از اسامی بیگانه، با خط بیگانه و حتی در برخی مواقع بدون استفاده از خط فارسی در کشور ایران و سرزمین فردوسی هستیم.
او با بیان این که فرهنگستان خود را موظّف به مقابله با کج‌راهی‌ها و مطالبه از دیگر دستگاه‌های مسئول در این زمینه می‌داند، ادامه داد: وظیفۀ علمی ما در قانون مشخص است و از اینکه دیگر دستگاه‌های اجرایی در این زمینه به وظایف خود عمل نمی‌کنند گله‌مندیم. صداوسیما با این که در سه، چهار سال اخیر نسبت به استفاده از واژه‌های بیگانه در سخنرانی و ادبیات مسئولان حساسیتی قابل توجه نشان می‌دهد و تلاش قابل تقدیری می‌کند اما در تبلیغات به شکلی سخاوتمندانه از الفاظ خارجی استفاده می‌شود و این خلاف قانون است و انتظار ما این است که پاسداری بیشتری از زبان فارسی صورت بگیرد.
دکتر حدادعادل در ادامه با اشاره به این که زبان فارسی به برکت طبیعت، تاریخ و پشتوانه علمی خود و تحولاتی که در جامعه رخ داده است و اهتمامی که نظام جمهوری اسلامی ایران، دولت و مجلس به این زبان دارد افزود: همچنان که رهبر معظّم انقلاب دائما بر پاسداری از زبان فارسی تاکید می‌کنند ما امرز شاهد جلوه و جلا و رونق یافتن این زبان هستیم. زبان فارسی امروزه از توانانی ترجمۀ انواع متون در رشته‌های گوناگون علوم انسانی و فنی و مهندسی و پایه برخوردار است و کسانی که دانشگاه‌ها و سرنوشت زبان و وضع آن را در دهه‌های گذشته رصد کرده‌اند این مورد را تصدیق می‌کنند. کتاب‌هایی که امروز از زبان‌های بیگانه، فصیح‌تر و دقیق‌تر و غنی‌تر از گذشته به دست مترجمان به زبان فارسی ترجمه می‌شوند نشان از رشد و ترقی زبان فارسی دارند.
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی در پایان اشاره کرد: امسال با ابتکاری تازه روز پاسداشت زبان فارسی و بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی مبدل به فرصتی برای برگزاری همایش‌ها و جلسات علمی متعدد شده است و فرهنگستان برخلاف سال‌های گذشته این روز را به فرصتی برای برگزاری رویدادهای گسترده علمی در حوزه زبان و ادبیات فارسی مبدل کرده است. به این معنا که از همه گروه‌های پژوهشی خود درخواست کرده است تا روزهای ۲۵ و ۲۶ اردیبهشت را با برگزاری برنامه‌های علمی متنوع پاس دارند. امسال نخستین بار که فرهنگستان در این مسیر قدم گذاشته و امیدواریم این تجربه برای سال‌های آینده توانمندترمان سازد.
دوگانه ایرانی-اسلامی معنا ندارد
وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی دوّمین سخنران پس از رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی بود، دکتر محمّدمهدی اسماعیلی با اشاره به ایّام دهۀ کرامت گفت: امسال روز بزرگداشت فردوسی بزرگ با ایّام دهۀ کرامت مصادف شده که تقارنی دلنشین است. حضور حضرت علیّ بن موسی الرّضا (ع) در ایران یک تحوّل علمی و تمدنی را به دنبال داشته است و شاید از این نظر کمتر مورد توجّه قرار گرفته است.
وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ادامه داد: هجرت تاریخی امام رضا (ع) منشاء تحوّلات بزرگی شد، همان‌طور که مرحوم شهید مطهری در قضاوت تاریخی تأکید دارد، هم خلیفۀ آن روز دانش دوست بود و هم اینکه حضور امام رئوف خودش را بهتر از گذشته نشان دهد. بنابراین اگر مرکز علمی کشور در آن دوره از بغداد به مرو و خراسان منتقل می‌شود و دانشمندان بسیاری از خراسان بزرگ در آسمان فرهنگ و دانش ایران فرهنگی بزرگ تمدن اسلامی درخشش پیدا می‌کنند، قطعاً یک ریشۀ مهم دارد و آن ریشه هجرت تاریخی امام رضا (ع) است.
دکتر محمّدمهدی اسماعیلی در ادامه با اشاره به تعلّق فردوسی بزرگ به خطّۀ بزرگ خراسان گفت: بزرگان ما در حوزۀ‌های مختلف فقاهتی، حتی فقها در شاخه‌ها و مذاهب مختلف از جمله برادران اهل سنّت ما عمدتاً از همین منطقه هستند و یک دورۀ بازگشت به فرهنگ و هویت ایرانی با رودکی بزرگ و فردوسی شکل می‌گیرد. بنابراین به لحاظ تاریخی این مقطع بسیار مهم و تأثیرگذار است. فردوسی شاعر نیست، بلکه حکیم است و مرتبه والاتر و بالاتری نه به صرف بیان هنرمندانۀ الفاظ دارد و یک تفکر حِکَمی پشت سر شاهنامه بوده و آن احیای یک هویّت و پیوند آن با هویّت دینی است.
وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ضمن آنکه فردوسی را نقطۀ اوج شکل‌گیری تفکّر و تعامل دینی با هویّت ایرانی دانست گفت: ما فردوسی را تعظیم می‌کنیم نه اینکه تنها یک شاعر بزرگ است که سی سال برای شاهنامه مرارت کشیده، که این در جای خودش به تنهایی حسن بزرگی است امّا بالاتر از آن در قلّۀ حکمت ایرانی و اسلامی قرار دارد و ما به او مباهات می‌کنیم.
دکتر اسماعیلی ادامه داد: در ۲۰۰ سال اخیر جریانی بریده از سنّت و فرهنگ ایرانی-اسلامی تلاش کرد دوگانۀ ایرانیت و اسلامیّت را ایجاد کند؛ گویی این دو با هم جمعشدنی نیستند. شما با مرور آثار برخی از روشنفکران نسل‌های اول و بعدی می‌بینید که یک تفرقه و تمایز جدی را بین این دو فرهنگ قائل هستند و می‌خواهند از این تاریخ مشعشع حضور اسلام پل بزنند و عبور کنند. بزرگانی مثل مرحوم شهید مطهری که عالم به زمان بود با کتاب خدمات متقابل ایران و اسلام نشان داد که این فکر نادرست است.
وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در ادامه با اشاره به انقلاب اسلامی ایران گفت: نهضت امام راحل بر پایۀ حل این دوگانه‌ها شکل گرفت؛ همچون دوگانۀ جمع شدن دین و علم جدید. امام راه سومی را گشود و تعامل ما را با علم مشخص کرد. در دوگانۀ تجدّد و سنت نیز ما به دنبال حذف تجدّد نبودیم، ما به دنبال عبور از سنّت نبودیم. جمع این دو در اندیشۀ انقلاب اسلامی پدید آمد.
وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ادامه داد: از جمله دوگانه‌هایی که انقلاب امام برای ما حل کرد، دوگانۀ ساختگی میان ایران و اسلامیّت بود که تلاش می‌کردند فردوسی بزرگ را نمایندۀ ایران پیش از اسلام نشان دهند و رهبران حکیم انقلاب آن دوگانه را حذف کردند و ما دوگانه‌ای به نام ایرانیّت و اسلامیّت نداریم و به گذشتۀ فرهنگی خود در دورۀ ایرانشهری نگاه مثبت داریم.
به گفتۀ محمّدمهدی اسماعیلی شاید مثل هر دورۀ فرهنگی بتوان اشکلاتی را به دورۀ ایرانشهری قبل از اسلام نیز وارد کرد امّا با هویت ایرانشهری قبل از اسلام دوگانه نمی‌سازیم؛ بلکه نقطۀ اوج و درخشش فرهنگی ایران را در امتزاج آن با روح اسلامی و این دین آسمانی می‌بینیم. این امتزاج به ما عزّت صد چندان داده و باعث شکوفایی حوزۀ علم و فناوری ما شده است. بزرگانی مثل فارابی، ابوعلی سینا و… حاصل همین امتزاج هستند.
وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در بخش دیگری از سخنان خود به احیای ارتباطات فرهنگی با کشورهای همسایه اشاره کرد و گفت: در دولت مردمی بنای ما احیای ارتباطات فرهنگی است. من بیشترین سفرها را به کشورهای دوست و برادر داشته‌ام. وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی با اشاره به حضور سفرای کشورهای همسایه در این مراسم گفت: مرزهایی که عموما در ۱۰۰ سال اخیر درست شده است نمی توانند هویّت فرهنگی منطقه را به هم بریزند؛ ما به حکیم نظامی افتخار می‌کنیم که در کشور دوست و برادر آذربایجان خفته و یک میراث بزرگ برای حوزۀ فرهنگی ما است. ما هیچ تعارضی با هیچ بخشی از این جغرافیای فرهنگی احساس نمی‌کنیم و در یک جوّ و فضا نفس می‌کشیم، از یک میراث مشترک صحبت می‌کنیم و به آن‌ها می‌بالیم.
وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در پایان سخنان خود ضمن تشکّر از رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی گفت: شخصیتی چون دکتر حداد عادل تمام عمر با برکت خود را در راه اعتلای فرهنگ ایرانی و اسلامی گذاشته است و حضور چنین شخصیتی جای مباهات دارد.
زبان فارسی میراث نیاکان ماست
رودرا گائوراو شرست، سفیر کبیر جمهوری هند در تهران دیگر سخنران نخستین روز از آیین پاسداشت زبان فارسی و بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی بود که سخنان خود را با تشکر برای دعوت‌شدن به این مراسم و شادباش آن آغاز کرد. او با اشاره به این که هند و ایران از دیرباز با یکدیگر روابط فرهنگی گسترده داشته‌اند و این روابط همواره فراتر از قوم، مذهب، مرز و جغرافیا بوده است، ادامه داد: این رابطۀ فرهنگی با وجود تحولات سیاسی و مذهبی هرگز از هم نگسست و پیوند فرهنگی ایران و هند در هر دوره تاریخی در ابعاد مختلف در اوج شکوفایی بود. بزرگترین دلیل این شکوفایی، زبان و ادب فارسی است. زبان فارسی از دو جهت به گسترش و غنی‌سازی معرفت هند کمک کرد؛ نخست از طریق انتشار آن در جهان و دوم از طریق تولید دانش در هندوستان. باید بدانید که منظور ما از زبان فارسی نیز فقط فارسی معاصر نیست و ما تمامی اشکال آن را در طول تاریخ گرامی می‌داریم. به قول شاعر تو هر رنگی که خواهی جامه می‌پوش/ که من آن قد رعنا می‌شناسم.
سفیر کبیر هند با بیان این که نقش زبان اوستا مثل زبان سانسکریت در فهم تاریخ هندوستان انکارناپذیر است، اشاره کرد: ما زبان فارسی معاصر را بخشی از وجود خود می‌دانیم و به حد توان در راستای پاسداشت آن می‌کوشیدیم. زبان فارسی در هندوستان هرگز زبان بیگانه‌محوری محسوب نمی‌شود و مثل شیروشکر به تمام زبان‌های هند آمیخته شده است. بخش مهمی از تاریخ سیاسی و اجتماعی هند به زبان فارسی نوشته شده است و اگرچه این زبان، زبان مادری ما نیست اما بی‌شک میراث نیاکان ماست و طبیعی است که پاسداشت زبان فارسی برای هند مهم باشد. بر همین اساس مجلس هند در قانونی مصوب سال ۲۰۲۳ میلادی زبان فارسی را یکی از زبان‌های کلاسیک هند برشمرد و این موضوع پیغامی بزرگ در راستای پاسداشت زبان فارسی در هند است و ثمرۀ این اتفاق را هم‌اکنون می‌توان در تشکیل کرسی‌های آموزش زبان فارسی در مدارس و دانشگاه‌ها در ولایات هند دید.
رودرا گائوراو شرست همچنین افزود: باعث افتخار من است که امروز اینجا هستم و بر هیچ کس پوشیده نیست که هندوستان در دهه‌های گذشته با هوشیاری و توجه به پاسداری از زبان فارسی پرداخته است. می‌دانیم که ما همواره به نام جهانی‌سازی تحت استعمار بوده‌ایم و امروز فشار زبان‌های استعماری چنان زیاد است که به گفتۀ کارشناسان در دو هفته یک زبان می‌میرد اما فرهنگستان زبان و ادب فارسی و بخش واژه‌گزینی آن مقابل این آسیب ایستاده است. اگر کسی از من بپرسد که در طول تاریخ بزرگترین دستاورد ایرانیان چه بوده است؟ من بی‌درنگ پاسخ خواهم داد که پاسداشت زبان فارسی چون ایشان توانستند زبان را پاسداری کنند و فرهنگ و ملیّتشان را محفوظ دارند. ما به این رفتار ایرانیان می‌بالیم و می‌توانیم آن را الگوی خود قرار دهیم.
سفیر کبیر جمهوری هند در تهران با اشاره به این که ایرانیان را به طور کل و فرهنگستان زبان و ادب فارسی را به طور خاص وارثان فرهنگ فردوسی می‌داند افزود: ما فردوسی را به عنوان نماد ایستادگی در برابر استعمار فرهنگی می‌دانیم. روحیات فردوسی برای همه ما که با نوعی استعمار مواجه‌ایم بسیار بااهمیت است. شاهنامه میراث ما هندیان هم هست و اسطوره‌های آن با اسطوره‌های مهاباراتا شباهت بسیار دارد از جمله آسیب‌ناپذیری اسفندیار و آمون اثبات بیگناهی سیاوش. هندی‌ها چنان با شخصیت‌های شاهنامه احساس نزدیکی می‌کنند که نام فرزندانشان را نیز از آن برمی‌گزینند، ازجمله رستم و جمشید. گرامیداشت حکیم فردوسی منجر به پاسداشت زبان فارسی می‌گردد و برای ما هندیان هم به همان اندازه مهم است که برای ایرانیان اهمیت دارد.
۲۱ آبان، رونمایی از جلد سوم دست‌نوشته‌های نیما
پس از سخنان سفیر کبیر هند، معاون علمی و پژوهشی فرهنگستان به سخنرانی پرداخت؛ دکتر محمّد دبیرمقدّم در ابتدای سخنان خود با اشاره به ۹۰ ساله شدن نهاد فرهنگستان زبان فارسی در اردیبهشت ۱۴۰۳ گفت: فرهنگستان ایران معروف به فرهنگستان اوّل توفیقات ستودنی در واژه‌گزینی داشته است. فرهنگستان زبان ایران مشهور به فرهنگستان دوم اهتمام ویژه‌ای به پژوهش‌های گویش‌شناختی نشان داد. با توجه به گذشت ۳۴ سال از تشکیل فرهنگستان سوم، دستاوردهای قابل توجهی در کارنامۀ پژوهشی آن حاصل شده که دسترنج خانوادۀ بزرگ فرهنگستان است.
معاون علمی و پژوهشی فرهنگستان با اشاره به تشکیل پژوهشگاه علمی در فرهنگستان سوم گفت: این دستاوردها شامل تولید محتواهای پرشمار در دستور خط فارسی، زبان‌ها و گویش‌های ایرانی و تقویت زبان فارسی در مقام زبان علم است که در دو فرهنگستان پیشین محدود به واژه‌گزینی علمی بود.
تقویت حضور و به‌کارگیری زبان و ادبیات فارسی در ابزارهای نوین ارتباطی از جمله دیگر اقداماتی بود که مورد اشاره معاون علمی و پژوهشی فرهنگستان قرار گرفت. دکتر محمّد دبیرمقدّم با اشاره به لزوم توجه به زبان و ادبیات فارسی در این ابزارها به ویژه ابزار نوظهور چت جی‌پی‌تی خبر داد: فرهنگستان زبان و ادب فارسی اعلام آمادگی کرده که مؤسسات، سازمان‌ها و شرکت‌هایی که در تهیّۀ ابزارهای ویرایشگر فعالیت دارند، می‌توانند درخواست نشان فرهنگستان را طبق ضوابط اعلامی تا دو ماه آینده در وبگاه گروه زبان و رایانه ارائه کنند.
دکتر دبیر مقدّم در جایی دیگر از سخنان خود با اشاره به جایگاه نهاد بالادستی فرهنگستان زبان و ادب فارسی نکته‌ای را طرح کرد و گفت: به درخواست شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال ۱۳۹۵ سند ملی گسترش زبان فارسی پس از رایزنی با وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و مؤسسات مربوط در فرهنگستان تدوین گردید امّا تاکنون هیچ اقدام جدّی و مؤثری برای تصویب و عملیاتی کردن سند از جانب نهاد سفارش دهنده صورت نگرفته است.
معاون پژوهشی فرهنگستان زبان و ادب فارسی ادامه داد: همسو با این اقدامات پس از برگزاری جلسّات کارشناسی در معاونت پژوهشی علوم پزشکی، علوم، هنر و زبان و ادب فارسی و با محور قرار دادن آموزش و پرورش که مسائل و موضوعات آن مبتلا به هر چهار فرهنگستان است و با دعوت از کارشناسان مختلف، کتاب بازخوانی آموزش و پرورش رونمایی شد. اکنون بیم آن می‌رود که این اهتمام بی اثر بماند.
دکتر دبیرمقدّم در ادامه همین موضوع گفت: پس از جلسّات متعدّد با کارگروهی ورزیده از متخصصان داخل و خارج فرهنگستان و سازمان ملّی استاندارد، مبحث موضوع نویسه‌گردانی زبان فارسی را در سازمان جهانی استاندارد ثبت کردیم و برگردان فارسی آن سند را نیز در سازمان ملّی استاندارد مصوّب کردیم؛ کدام سازمان یا نهاد، اجرایی کردن این سند نویسه‌گردانی را به عهده خواهد گرفت؟
معاون پژوهشی فرهنگستان زبان و ادب فارسی در پایان خبر داد که در ۲۱ آبان و همزمان با زادروز نیما یوشیج جلد سوّم پژوهش‌هایی در دست‌نوشته‌های نیما که حاوی ۲۰۰ شعر تاکنون چاپ نشده این شاعر معاصر است در فرهنگستان رونمایی خواهد شد و بی‌درنگ پس از آن اسنادش برای آگاهی عموم بر روی وبگاه فرهنگستان زبان و ادب فارسی قرار خواهد گرفت.
شاهنامه بانک مرکزی زبان فارسی است
جعفر یاحقی، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی دیگر سخنران نخستین روز از آیین پاسداشت زبان فارسی و بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی بود که سخنان خود را با شادباش هم‌نشینیِ «زبان فارسی» و «حکیم ابوالقاسم فردوسی» آغاز کرد و گفت: چه نامی زیبنده‌تر از آن‌چه حاصل کنار هم نشستن این دو عبارت به میمنت و خجستگی است. زبان فارسی با چتر فراگیری که در منطقه و فرامنطقه ایجاد کرده یادگار گذشتگان و عامل پیوند دل‌های ما با اهالی این مناطق بزرگ است. من بر ایران جغرافیایی تآکید نمی‌کنم و ایران فرهنگی مرادم است که هند و چین و آسیای مرکزی و قفقاز تا سواحل مدیترانه را دربرمی‌گیرد. بر رأس این چتر جغرافیایی، شاهنامه است که ما را به جهان متصل می‌کند. شاهنامه فرخندگی دیگری هم دارد و آن پیونددهندگی دو پله از فرهنگ و تمدن آریایی است؛ بخش پیش از اسلام و بخش پس از اسلام به گونه‌ای که شاید اگر فردوسی نمی‌بود و اهتمام او با بخشی از فرهنگ خود و کیفیتی که در گذشته‌ها بدرود گفته بودیم.
جعفر یاحقی همچنین با اشاره به این که زبان فارسی در قالب شاهنامه تلطیف و ملایم شد و درواقع سایش پیدا کرد و نرم شد از نقش و تأثیر این نرمی و ملایمت در گسترش این زبان گفت و افزود: تمام ادبیات پس از شاهنامه به نحوی روشن تحت تأثیر کردار شاهنامه قرار گرفت. یاحقی ادامه داد: چنان‌چه می‌دانید پاسداشت زبان فارسی و بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی در ایران عمر درازی ندارد و روزی که برای اولین بار در سال ۱۳۷۷ در مرکز خراسان‌شناسی در مشهد وابسته به آستان قدس رضوی نخستین جلسه بزرگداشت فردوسی را برگزار کردیم هنوز به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی نرسیده بود و من بسیار سرفرازم که امروز در سراسر کشور صدای فردوسی و شاهنامه به گوش می‌رسد و نه فقط در سراسر کشور که در سطح جهان و این باعث سرافرازی است و ما سپاس‌گذار اهتمام‌کنندگان و به خصوص فرهنگستان هستیم که این چتر فراگیر را گشودند و إ‌ن‌شاءالله گشوده‌تر هم خواهد شد.
او با بیان این که اگر فرهنگ آریایی را درختی تناور در نظر بگیریم، درختی با ریشه‌هایی در گذشته‌های دور، تنه آن می‌تواند شاهنامه باشد و شاخه‌هایش جلوه‌هایی از زبان فارسی چه در زمینۀ نثر و چه در زمینۀ نظم ادامه داد: این تمثیل خود بارها در شاهنامه آمده است. شاهنامه تنه این درخت است. زبان فارسی در شاهنامه شکل و هویت و معنا پیدا کرد و تبدیل به زبان ادب و ادبیات شد. فارغ از این که پیش از آن بسیار چیزها بوده است و صدها کتاب نظم و نثر وجود داشته اما آن‌چه امروز در اختیار داریم همین تنۀ درخت و باقی شاخه‌ها بر همین تنه روییده است. تأثیرات شاهنامه به وضوح در متون مختلف فارسی مشخص کنند و بسیاری از کتاب‌های ما به شدت تحت تأثیر شاهنامه بوده‌اند. به خصوص متون تاریخی که به سمت حماسه رفتند و این تأثیری بسیار مهم است. ضمن این که ما متن‌هایی در زبان فارسی داریم که به کل فراموش‌شان کرده‌ایم.» یاحقی با اشاره به تمثیلی دیگر افزود: «شاهنامه به مثابه بانک مرکزی زبان فارسی است و همۀ سرمایه‌گذاری‌های اولیه زبان فارسی در شاهنامه موجود است و همۀ نسوج و نقدینگی زبان فارسی باید در آن جست‌وجو شود.
یاحقی همچنین با اشاره به این که متأسفانه در سال‌های گذشته برای برخی تصویر موهومی پدید آمده که گویی شاهنامه تنها متعلق به جریانی خاص است و با فرهنگ اسلامی و فرهنگ دورۀ جدید همخوان نیست به انتقاد از روندی پرداخت که آن را از یک سو «شاهنامه‌گریزی» و از سوی دیگر تصور در تضاد بودن شاهنامه با اسلام دانست و افزود: با پیوند مبارک بین ایران و اسلام، زبان فارسی به عنوان بازو و دست راست اسلام در شبه‌قاره عمل کرد و از طریق شاهنامه بود که زبان فارسی در نقاط گوناگون گسترش پیدا کرد.
گفتنی است که در پایان این مراسم رونمایی آثار ادارۀ نشر فرهنگستان با حضور آقایان دکتر حدادعادل، دکتر محمّد دبیرمقدّم، دکتر مجتبی حسینی، دکتر عباسی، دکتر اسهار، دکتر علی‌اشرف صادقی، دکتر مولایی، دکتر جلالی و دکتر جعفری جزی برگزار شد. این کتاب‌ها شامل ۱۸ اثر به عناوین زیر بود:
جاودان نامۀ کبیر به لهجۀ گرگانی، گنجینۀ گویش‌های ایرانی (اصفهان)، مکاتیب، متن پنهان اشعار قیصر امین‌پور، فرهنگ سینه به سینه، کتاب‌شناسی توصیفی کتاب‌های درسی زبان و ادبیات فارسی مدارس (۱۳۰۰-۱۴۰۰)، فرهنگ زبانزدهای طَرقی، فرهنگ اصطلاحات زبانی در ادبیات داستانی و نمایشی، گنجینۀ گویش‌های ایرانی خوزستان، فرهنگ مصادر تاتی، تالشی و گیلکی، جلوه‌های تأثیرگذاری ایرانیان بر ادبیات انگلیسی، میراث ادبی فاطمه سیّاح در شوروی، فرهنگ واژه‌های مصوّب دفتر نوزدهم. هزارواژۀ حمل و نقل درون شهری-جاده‌ای، هزار واژۀ ژئوفیزیک، دانشنامۀ زبان و ادبیات فارسی در شبه قاره، نام‌شانسی پارتی و واژه‌های سغدی در متون کهن فارسی. این مراسم با اجرای قطعاتی از شاهنامه با هنرمندی پویا اخواص و اجرای موسیقی نواحی با هنرمندی محسن کریمی به پایان رسید.
۵۷۵۷