نتیجه آن‌که موازنه بازرگانی سال اول جنگ کنونی برای ایران مطلوب بوده، یعنی در سال ۱۳۱۸ جمع کل کالاهای فرستاده معادل ۱۹۲ میلیون نسبت به جمع رسیده‌ها فزونی داشته و در سال ۱۳۱۹ هم فزونی صارات بر واردات به مبلغ ۶۰ میلیون ریال بوده است.
به گزارش کاویان گلد، در ۲۲ خرداد ۱۳۲۰ کریم سنجابی، رئیس اداره کل آمار و بررسی‌های وزارت دارایی، در خلال نامه‌ای اداری به عباس‌قلی گشاییان کفیل وزارتخانه نوشت: «به مناسبت جنگ کنونی اروپا و تغییراتی که بالنتیجه در وضع بازرگانی بسیاری از کشورها حاصل شده گزارشی درخصوص تاثیر جنگ در وضع بازرگانی خارجی ایران تهیه گردیده که برای ملاحظه جنابعالی به پیوست تقدیم می‌گردد.» (ص ۱۹)
این گزارش چند روزی پیش از حمله آلمان به شوروی و کمتر از سه ماه مانده به اشغال ایران به رویت کفیل وزارتخانه رسید. نویسنده گزارش نیکلا راست (۱۳۳۸-۱۲۷۸ خورشیدی) ایران‌شناس روسی بود که در آن مقطع سمت مشاور اقتصادی اداره کل آمار و بررسی‌های وزارت دارایی را برعهده داشت و مامور گردآوری چنین گزارشی شده بود.
محمد مالجو در کتاب «ادیسه راست» به این گزارش مهم پرداخته است. او در بخش نخست کتاب زندگی‌نامه‌ای از نیکلا راست نویسنده گزارش ارائه داده و در بخش دوم عین گزارش را آورده که سرشار از داده‌های قابل تامل است.
۱۰ ویژگی ناب این گزارش
مالجو در کتاب ۱۰ ویژگی ناب گزارش راست را برمی‌شمرد. «از فاصله تقریبا هشتاد ساله که به محتوای گزارش می‌نگریم، ده ویژگی در گزارش به‌وضوح جلوه می‌کند. یکم: نخستین پژوهش روشمند درباره تاثیرپذیری کلیت تجارت خارجی ایران از جنگ‌های گسترده بود.
دوم: مطالعه‌ای بود تطبیقی برای سنجش نوع و شدت تاثیرپذیری تجارت خارجی ایران از جنگ جهانی اول و دوره تقریبا دوساله جنگ جهانی دوم که هنوز نیز ابعاد کاملا جهانی نیافته بود.
سوم: جنبه تطبیقی پژوهش فقط به مقایسه شدت تاثیرپذیری تجارت خارجی کشور از دو جنگ جهانی محدود نمی‌شد، بلکه دوره سه‌ساله پیش از جنگ و دوره چهارساله جنگ و دوره سه‌ساله پس از جنگ در جنگ جهانی اول را از همان زاویه با یکدیگر مقایسه می‌کرد و هم دوره سه‌ساله پیش از جنگ و دوره تقریبا دوساله حین جنگ در جنگ دوم جهانی را با یکدیگر.
چهارم: برخلاف بسیاری از گزارش‌های رسمی و غیررسمی تحلیلگران خارجی درباره تجارت خارجی ایران که مبتنی بر داده‌های انواع کنسول‌گری‌های خارجی و برحسب انواع اسعار خارجی بودند، گزارش اداره کل آمار و بررسی‌های وزارت دارایی از منظر داده‌های خام دفاتر گمرکی کشور و بر حسب پولی ملی بود.
پنجم: ارزیابی‌های آماری گزارش به پشتوانه دسترسی نادری به انبوهی از داده‌های خام همه دفاتر گمرکی کشور درباره واردات و صادرات ایران میسر شده بود که به شکل آمارهایی پردازش‌شده درباره جنبه‌های گوناگون تجارت خارجی ایران عرضه می‌شد.
ششم: تا جایی که به دوره سه‌ساله پیش و پس و دوره چهارساله حین جنگ جهانی اول بازمی‌گردد، شکل پردازش‌شده داده‌های خام دفاتر گمرکی کشور که ارکان اصلی گزارش را شکل می‌داد ازقضا امروز یگانه آثار بازمانده از آن داده‌های خام است که در فقدان نوعی نظام بایگانی منضبط در ایران، در دهلیزهای تاریک تاریخ عمدتا مفقود شده‌اند.
هفتم: تا جایی که به دوره سه‌ساله پیش از جنگ جهانی دوم و دوره تقریبا دوساله ابتدایی‌اش برمی‌گردد، شکل پردازش‌شده داده‌های خام دفاتر گمرکی در گزارش بر درجه بالای دسترسی تهیه‌کننده گزارش به آن داده‌های خام دلالت می‌کرد که به مدد دستور وزارت دارایی به اداره‌های زیرمجموعه‌اش برای ارائه اطلاعات درخواستی اداره کل آمار و بررسی‌ها میسر شده بود.
هشتم: نخستین گزارش جامع درباره مقایسه تطبیقی حجم تجارت خارجی کشور در گمرک‌های گوناگون و مرزهای مختلف کشور بود.
نهم: نه فقط حاوی آمارهای پردازش‌شده تفصیلی، بلکه در عین حال واجد تحلیل‌های اقتصادی و تاریخی و سیاسی و جغرافیایی درباره تجارت خارجی کشور نیز بود.
دهم: نه بر طبقه‌بندی مرسوم تعرفه‌های گمرکی بنا بر اصول بین‌المللی آمار گمرکی که عمدتا از منظر مالی و فنی اهمیت دارد، بلکه بر نوع متفاوتی از طبقه‌بندی که جنبه اقتصادی‌تر را لحاظ می‌کرد تکیه داشت و از این رو در داده‌های خام گمرک‌ها جرح و تعدیل‌هایی به عمل می‌آورد که در قیاس با سایر آمارهای موجود درباره تجارت خارجی ایران، خصلتی یگانه به آمارهای پردازش‌شده‌اش می‌داد.»
بخش‌هایی از محتوای گزارش
بخش‌هایی از گزارش راست از وضعیت اقتصادی ایران در اوایل جنگ دوم جهانی بدین شرح است:
فرستاده [صادرات] ایران در سه سال اخیر پیش از جنگ کنونی تقریبا ثابت و به مبلغ ۶۸۷ میلیون ریال بالغ می‌گشت و از آغاز جنگ ترقی نموده و در سال دوم (۱۳۱۹) به مبلغ ۹۲۵ میلیون ریال رسیده است.
رسیده‌های [واردات] ایران در سه سال آخر پیش از جنگ فعلی به طور متوسط سالی۸۴۰ میلیون ریال بوده و در آغاز جنگ کمبود محسوسی در آن پیدا شد به طوری که میزان رسیده‌های ایران در سال یکم جنگ، یعنی سال ۱۳۱۸ به مبلغ ۶۱۲ میلیون ریال تنزل نمود و در سال دوم مجددا ترقی کرده و به مبلغ ۸۶۵ میلیون ریال بالغ شده است.
ضمنا بی‌مورد نیست اشاره شود که آغاز جنگ گذشته چنان‌که دیده شد، رسیده‌های ایران یکباره تنزل نمود. علت اساسی این موضوع داخل شدن کشورهای طرف معامله به جنگ و پیدایش نیازمندی‌های تازه در داخل کشورهای مزبور بوده که تا حدی از فرستاده‌های آن مواد به ایران کاسته است. تقلیل رسیده‌های ایران در سال‌های ۱۳۱۷ و ۱۳۱۸ علت خاصی نیز داشته و آن عبارت از موقوف شدن بازرگانی با کشور شوروی بود. ولی معلوم نیست علت اصلی خودداری دولت شوروی از فرستادن کالا به ایران چه بود. ممکن است جهت اصلی آن وجود اشکالات و پیدایش نیازمندی‌های داخلی باشد که از تدارکات احتیاطی و اقتصاد جنگ ناشی می‌گردد. به هر حال پس از بسته شدن پیمان بازرگانی میان آلمان و شوروی که در سال ۱۳۱۸ صورت گرفت، تصور نمی‌رود کشور اخیر مقدار زیادی اضافه کالا داشته باشد که بتواند به کشورهایی دیگری غیر از آلمان بفرستد. هرگاه این فرض صحیح باشد، تقلیل رسیده‌های ایران را از شوروی در این اواخر می‌توان به طور غیرمستقیم معلول اوضاع جنگ کنونی دانست ولی نظر به وسایل بیشتری که ایران برای وارد کردن کالا از خارج نسبت به جنگ گذشته دارد و درنتیجه ایجاد صناعت داخلی که سابقا وجود نداشته، نقصان رسیده‌ها کمتر از زمان جنگ گذشته محسوس می‌باشد و از نظر تامین بازار داخلی از کالاهای صنعتی درجه اول، کمبود رسیده‌ها تقریبا مشهود و موثر نیست. نتیجه آن‌که موازنه بازرگانی سال اول جنگ کنونی برای ایران مطلوب بوده، یعنی در سال ۱۳۱۸ جمع کل کالاهای فرستاده معادل ۱۹۲ میلیون نسبت به جمع رسیده‌ها فزونی داشته و در سال ۱۳۱۹ هم فزونی صارات بر واردات به مبلغ ۶۰ میلیون ریال بوده است.
هرگاه نتیجه موازنه بازرگانی خارجی ایران را در دو سال اول جنگ کنونی با موازنه بازرگانی ایران در دو سال نخست جنگ پیشین بسنجیم، ملاحظه خواهد شد که از حیث چگونگی موازنه، وضعیت امروزی بازرگانی ایران با وضع بازرگانی آن رو تا حدی شبیه است، ولی عواملی که به نفع اقتصاد کنونی ایران وجود دارد از زمان سابق موثرتر است. (صص ۱۷۳-۱۷۴)
درباره بی‌نیازی ایران از کالاهای خارجی
این موضوع را باید روشن نمود که ایران امروز تا چه اندازه از رسیده‌های کالاهای خارجی بی‌نیاز شده است. به عبارت دیگر [پرسش این است که] درنتیجه تاسیس صناعت داخلی و اقدامات اقتصادی دیگر تا آغاز جنگ کنونی تا چه حد از بازارهای خارجی استقلال به دست آورده است. توضیح این موضوع تا اندازه‌ای مشکل است ولی در عین حال تعیین ماخذ تقریبی نیز در این زمینه بی‌فایده نیست. (ص ۱۸۹)
خلاصه
… تاسیس کارخانه‌های صنعتی و اقدامات اقتصادی دیگر که اخیرا صورت گرفته تاثیر نیکویی در چگونگی رسیده‌های ایران کرده است. اکنون تولید داخلی به میزان بیش از نصف رسیده‌های کالای مصرفی و یک‌چهارم تا یک‌سوم کالاهای رسیده کالاهای تولیدی رسیده است. دوم، در اثر تاسیس صناعت سبک و انجام دادن اقدامات اولیه دیگر، کشور ایران معادل ۳۸۹ میلیون ریال از وارد کردن کالاهای بیگانه بی‌نیاز گشته و درنتیجه محلی برای وارد نمودن کالاهایی که در پیشرفت صناعت سنگین و اقدامات عام‌المنفعه دیگر مورد لزوم می‌باشد تامین نموده است. (ص ۱۹۵)
ادیسه راست
تاریخ خُرد دربه‌دری از ۱۳۰۴ تا ۱۳۳۸ خورشیدی
محمد مالجو
تهران: چرخ
چاپ نخست، ۱۴۰۳
۲۵۹