در منابعی مانند «عیون اخبار الرضا» و «بحارالانوار» به پیشگویی‌های پیامبر(ص) و ائمه اطهار (ع) درباره سفر حضرت معصومه (س) به ایران اشاره شده است.
ورود حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) به قم، در ۲۳ ماه ربیع الاول سال ۲۰۱ هجری قمری واقع شده است. پس از آنکه مامون عباسی در سال ۲۰۰ هجری امام رضا (علیه‌السّلام) را به خراسان، دعوت کرد، حضرت معصومه (س) به همراه عده‌ای از برادران و بستگان، پس از یک سال به انگیزه دیدار برادر وارد ایران شد.
این سفر چه ره‌آوردهایی برای ایران داشته و موجب چه نقش و اثری برای تاریخ اجتماعی ایران شده است؟ در منابعی مانند «عیون اخبار الرضا» و «بحارالانوار» به پیشگویی‌های پیامبر(ص) و ائمه اطهار (ع) درباره سفر حضرت معصومه (س) به ایران و منزلت ایشان اشاره شده است.
آیا این روایات صحیح است؟ برای بازیابی پاسخ هایی از نگاه یک کارشناس «تفسیر تطبیقی» به سراغ دکتر طاهره محسنی رفتیم. او دکتری تفسیر تطبیقی از دانشگاه قم دارد و عضو هیئت علمی و مدیر بخش معارف اسلامی دانشگاه امام صادق(ع) است.
گفت وگو با این استاد حوزه و دانشگاه را به نقل از پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ می خوانید:
به منظور پرداختن به دلایل و زمینه‌های هجرت حضرت معصومه (س) به قم، خوب است نقبی به اوضاع مدینه بعد از هجرت امام رضا (ع) به سرزمین طوس بزنیم. می‌دانیم که در آن شرایط حضرت معصومه (س)، خواهر بزرگوار امام رضا (ع) در مدینه زندگی می‌کردند. اوضاع و شرایط سیاسی و اجتماعی در آن زمان چگونه بود؟
بعد از هجرت امام رضا (ع) به ایران، اوضاع مدینه تحت تأثیر تغییرات سیاسی و اجتماعی قرار گرفت. امام رضا (ع) به دعوت مأمون عباسی به خراسان رفتند و این موضوع باعث شد که شیعیان و پیروان اهل بیت در مدینه احساس نگرانی و ناامنی کنند.
در این زمان، فشارها و آزارهایی که بر شیعیان وجود داشت، بیشتر شد. مأمون به دنبال تقویت حکومت خود و کنترل بیشتر بر شیعیان بود و این باعث شد که برخی از شیعیان در مدینه به دلیل ترس از آزار و اذیت، به سکوت و انزوا روی آورند.
با این حال، مدینه همچنان به عنوان یک مرکز مهم علمی و دینی باقی ماند و علمای بزرگ و شخصیت‌های مذهبی در آنجا به فعالیت‌های خود ادامه دادند. همچنین، ارتباطات و نامه‌نگاری‌های بین شیعیان مدینه و امام رضا در خراسان ادامه داشت و این ارتباطات به ترویج معارف دینی و تقویت پیروان اهل بیت کمک کرد.
با این وجود چرا حضرت معصومه (س) به سمت ایران هجرت کردند؟ این سفر چه آثاری برای مردم ایران داشت؟
حضرت معصومه (س) که دختر امام موسی کاظم (ع) و خواهر امام رضا (ع) هستند، وقتی به ایران سفر کردند که حکومت مأمون عباسی برقرار بود و در شرایطی انجام شد که شیعیان تحت فشار و آزار بودند. ایشان به دلیل شرایط خاصی که در آن زمان وجود داشت، به ایران سفر کردند. ایشان به عنوان یک شخصیت مهم در تاریخ اسلام و اهل بیت، به دنبال ترویج معارف دینی و کمک به شیعیان بودند. سفر ایشان به ایران به ویژه به شهر قم، به دلیل استقبال مردم و نیاز به راهنمایی‌های دینی صورت گرفت و حضرت می‌خواستند آن‌ها را در شرایط سخت یاری دهند.
دلیل اصلی آن حضرت برای دیدار با برادرشان امام رضا (ع) و همچنین برای ترویج معارف دینی بود. ایشان در مسیر سفر به قم، در شهر ساوه به دلیل بیماری متوقف شدند و در نهایت در قم به رحمت خدا رفتند.
حضورشان در قم باعث شد که این شهر به عنوان یکی از مراکز مهم علمی و دینی شیعه شناخته شود و بعد از ایشان، بسیاری از علمای بزرگ در این شهر به تحصیل و تدریس پرداختند.
آیا شرایط خاص سیاسی و اجتماعی مدینه هم عامل هجرت حضرت معصومه (س) از سرزمین اجدادی ایشان شده بود؟ به هر حال می‌دانیم که اجداد آن حضرت در مدینه النبی (ص) زندگی می‌کردند.
همین طور است؛ یکی از مهم‌ترین دلایل این سفر، شرایط خاص سیاسی و اجتماعی آن زمان بود. همان طور که اشاره شد بعد از هجرت امام رضا (ع) به خراسان و تحت فشار قرار گرفتن شیعیان، ایشان تصمیم به سفر به ایران گرفتند تا به برادرشان بپیوندند و به ترویج معارف دینی و کمک به شیعیان بپردازند.
سفر ایشان به قم به ویژه به دلیل استقبال مردم و نیاز به راهنمایی‌های دینی صورت گرفت. همچنین، ایشان به عنوان یک شخصیت مهم در تاریخ اسلام و اهل بیت، به دنبال تقویت ارتباطات دینی و اجتماعی بین شیعیان بودند.
اشاره کردید که ایجاد مرکز علمی و دینی یکی دیگر از اهداف سفر حضرت معصومه (س) به قم بوده. آیا این هدف محقق شد؟
بله. سفر حضرت به قم باعث شد که این شهر به عنوان یک مرکز مهم علمی و دینی شناخته شود. حضور ایشان و تأثیرات مثبت آن، به رشد و توسعه علم و دانش در این شهر کمک کرد.
درواقع می‌توان گفت این هدف به طور شگفت‌انگیزی محقق شد. حتی بعد از دفن پیکر مطهرشان در قم، این شهر به یکی از مهم‌ترین مراکز علمی و دینی تشیع تبدیل شد. حضور حضرت معصومه (س) برکت‌های زیادی برای قم به ارمغان آورد و این شهر به تدریج به مرکز تجمع علما، دانشمندان و طلاب علوم دینی تبدیل شد.
از دوره‌های مختلف تاریخی، حوزه‌های علمیه قم شکل گرفت و تا امروز هم یکی از بزرگترین و معتبرترین مراکز آموزشی و تربیتی جهان تشیع محسوب می‌شود.
در عین حال مرقد مطهر حضرت معصومه (س) همواره مورد توجه علما و زائران بوده و در طول قرن‌ها، علمای برجسته‌ای در قم به تدریس و ترویج معارف اسلامی پرداخته‌اند. به همین دلیل، هدف علمی و دینی حضرت معصومه (س) از سفر به قم به خوبی محقق شده و آثار آن همچنان در شکوفایی علوم اسلامی دیده می‌شود.
هدایت دینی در میان شیعیان قم با سفر حضرت معصومه چطور محقق شد؟
دقت کنید که در آن زمان، نیاز به رهبری و هدایت دینی در میان شیعیان احساس می‌شد. سفر حضرت معصومه (س) به قم نه تنها در تقویت جایگاه علمی این شهر مؤثر بود، بلکه نیاز به رهبری و هدایت دینی شیعیان را نیز به شکلی ویژه برآورده کرد.
در آن زمان، شیعیان ایران و به‌ویژه قم با چالش‌های گوناگونی از جمله فشارهای سیاسی و مذهبی از سوی خلفای عباسی مواجه بودند. حضور حضرت معصومه (س) در عین حال نماد معنوی و دینی برای شیعیان بود، مانند چراغی بود که شیعیان از نظر معنوی و روحانی به آن پناه بردند.
شخصیت ایشان به عنوان فرزند امام کاظم (ع) و خواهر امام رضا (ع) احترام و جایگاه ویژه‌ای در میان شیعیان داشت. ایشان الگویی از ایمان، پاکدامنی و تعهد به اهل بیت (ع) بودند که روحیه دینی و معنوی شیعیان قم را تقویت کرد.
از طرف دیگر این سفر تاریخی موجب تقویت پیوند شیعیان قم با اهل بیت شد چون حضور ایشان به عنوان یکی از فرزندان خاندان اهل بیت، پیوند عمیق‌تری میان شیعیان این منطقه و اهل بیت ایجاد کرد. این پیوند معنوی و ارتباط با عترت پیامبر (ص) باعث شد که مردم قم بیشتر به مسیر اهل بیت هدایت شوند و تعالیم آنان را با جدیت بیشتری دنبال کنند.
یکی دیگر از شبهات درباره سفر حضرت معصومه (س) به قم، اشاره به پیشگویی پیامبر و سایر ائمه درباره این سفر است. آیا این پیشگویی‌ها مستند است؟
بله، در متون تاریخی و روایات اسلامی، پیشگویی‌هایی درباره سفر حضرت معصومه (س) به ایران و اهمیت ایشان وجود دارد. برخی از این روایات به نقل از پیامبر اسلام (ص) و ائمه معصومین (ع) بیان شده است.
به عنوان مثال در برخی از روایات آمده است که پیامبر اسلام درباره مقام و منزلت حضرت معصومه و تأثیر ایشان در ترویج معارف دینی و کمک به شیعیان پیشگویی کرده‌اند. همچنین، ائمه معصومین نیز به اهمیت سفر ایشان و تأثیرات مثبت آن بر جامعه شیعه اشاره کرده‌اند.
در روایتی از پیامبر (ص) نقل شده که فرمودند: «به زودی دختری از نسل من در سرزمینی به نام قم دفن خواهد شد. هر کس او را زیارت کند، بهشت بر او واجب می‌شود.» این روایت در منابع معتبر شیعی از جمله کتاب «بحارالانوار» آمده است. این حدیث، اهمیت معنوی قم و جایگاه والای حضرت معصومه (س) را نشان می‌دهد.
در عین حال یکی از مشهورترین روایات مربوط به سفر حضرت از امام صادق (ع) نقل شده که در حدیثی فرمودند: «قم، حرم ما اهل بیت است. به زودی بانویی از فرزندان من در آنجا دفن خواهد شد که هر کس او را زیارت کند، بهشت بر او واجب می‌شود.» این روایت هم در منابع معتبر مانند «عیون اخبار الرضا» و «بحارالانوار» ذکر شده است و پیش از ولادت حضرت معصومه (س)، به دفن یکی از بانوان اهل بیت در قم اشاره کرده است.
این روایات و پیشگویی‌ها به عنوان نشانه‌ای از مقام والای حضرت معصومه (س) و نقش ایشان در تاریخ اسلام و تشیع شناخته می‌شوند. چون به هر حال از علمای بزرگی مانند شیخ صدوق و علامه مجلسی نقل شده است.