رئیس مرکز وکلای قوه قضائیه قزوین گفت: شکل‌گیری دستگاه عدلیه به مفهوم مدرن نتیجه‌ی تغییر نگاه به مقوله‌ی عدالت است.
به گزارش کاویان گلد از قزوین؛ «محمد نویسنده»، رئیس مرکز وکلای قوه قضائیه قزوین در نشست «شب تاریخ وکالت و عدلیه در قزوین» که به مناسبت سالگرد تأسیس مرکز وکلای قوه قضائیه استان قزوین در سالن اجتماعات کتابخانه امام خمینی (ره) قزوین برگزار شد با اشاره به سابقه‌ی تاریخی احقاق حق در ایران، شکل‌گیری دستگاه عدلیه به مفهوم مدرن را نتیجه‌ی تغییر نگاه به مقوله‌ی عدالت دانست.
عدلیه؛ از ابزار قدرت تا نهاد قانون
وی افزود: پیش از ایجاد ساختارهای قضایی رسمی، روند داوری و حل اختلاف با اتکا به قدرت فردی و قهر و غلبه انجام می‌شد. در ادامه، قضاوت بر عهده مجتهدین قرار گرفت و احکام توسط حاکمان به اجرا درمی‌آمد، اما این روند نیز در بسیاری مواقع با مداخلات سلیقه‌ای همراه بود.
رئیس مرکز وکلای قوه قضائیه قزوین با اشاره به تصمیم ناصرالدین شاه برای تأسیس یک نهاد عدلیه‌ای در سال ۱۲۳۵ هجری شمسی، تأکید کرد که نخستین ساختار رسمی عدلیه صرفاً به رسیدگی به شکایات مأموران دولتی می‌پرداخت. با این حال، تأسیس وزارت عدلیه در سال ۱۲۴۹ توسط مشیرالدوله قزوینی نقطه عطفی در شکل‌گیری نهاد عدالت نوین در کشور به شمار می‌رود.
نویسنده ادامه داد: «نمی‌توان به‌طور قطعی گفت که از این مقطع به بعد، عدالت به شکل کامل اجرا می‌شد، اما این تحولات، مقدمه‌ای بود برای ساماندهی قضایی در کشور.»
از نخستین آزمون تا تشکیل مرکز وکلا
رئیس مرکز وکلای قوه قضائیه قزوین، سال ۱۲۸۹ را زمان برگزاری نخستین آزمون وکالت در کشور دانست و «مجمع وکلای عدلیه» را نخستین تشکیلات وکالتی در ایران معرفی کرد. این مجمع در نهایت در سال ۱۳۰۶ به بخشی از ساختار دادگستری نوین تبدیل شد.
نویسنده با اشاره به روند تحول نهادی وکلا گفت: «لایحه‌ی استقلال کانون وکلا توسط مرحوم دکتر محمد مصدق در سال ۱۳۳۱ به مجلس ارائه شد و در سال ۱۳۳۳ لازم‌الاجرا شد. با این حال، کانون وکلا در سال ۱۳۵۸ منحل شد و تا سال ۱۳۷۶ فعالیت رسمی نداشت، تا اینکه با تصویب قانون کیفیت اخذ پروانه وکالت، فعالیت این نهاد از سر گرفته شد. سرانجام در سال ۱۳۷۹، مرکز وکلای قوه قضائیه نیز در قالب برنامه سوم توسعه کشور، تشکیل شد.»
رئیس مرکز وکلای قوه قضائیه قزوین تأکید کرد: با وجود انتقادهایی درباره عدم استقلال مرکز وکلا، در عمل وکلای این مرکز در حوزه‌های حرفه‌ای خود احساس آزادی عمل داشته‌اند و فعالیت این نهاد تا امروز با وجود چالش‌ها ادامه داشته است.
صدای اولین وکیل زن قزوین
«مهجبین ابوترابی» نخستین وکیل زن در قزوین و از اعضای کانون وکلای دادگستری، دیگر سخنران این نشست بود.
وی با نگاهی به تجربه‌ی شخصی خود، از دشواری‌های ورود به عرصه وکالت در دهه‌های ۵۰ و ۶۰شمسی گفت. تحصیل در دانشگاه ملی ایران، شروع کار در دادگستری قزوین و برخورد با ساختار سنتی دستگاه قضا از جمله روایت‌های او بود.
ابوترابی با اشاره به تحولات آموزش حقوق در سال‌های اخیر بیان کرد: «امروزه کتاب‌ها و منابعی که در اختیار کارآموزان قرار دارد بسیار راهگشا و ارزشمند است. در زمان ما، بیشتر آموزش‌ها تجربی و بر اساس کار میدانی انجام می‌شد.»
وی همچنین از خدیجه کشاورز، نخستین بانوی وکیل ایرانی که در سال ۱۳۱۵ و با مدرک دکترای حقوق از فرانسه پروانه‌ی وکالت گرفت، به عنوان الگویی تأثیرگذار در این مسیر یاد کرد.
وقتی تاریخ خاموش مانده
«امیرحسین حاتمی» عضو هیأت علمی گروه تاریخ دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) و رئیس انجمن ایرانی تاریخ شعبه قزوین، در سخنانی با انتقاد از کم‌توجهی به ثبت تاریخ نهادهای قضایی و حقوقی در استان اظهارکرد: «متأسفانه در قزوین با وجود غنای تاریخی، حتی اسامی رؤسای دادگستری در پنجاه سال گذشته نیز ثبت نشده و برخی اسناد مهم احتمالاً از بین رفته‌اند.»
از وکیل‌باشی تا کانون وکلا
«محمدعلی حضرتی» پژوهشگر تاریخ و مدیرکل پیشین میراث فرهنگی استان قزوین، در ادامه نشست به معرفی برخی از چهره‌های شاخص وکالت در قزوین پرداخت.
وی سال‌های پس از جنگ‌های ایران و روس را سرآغاز ورود ایران به دوران مدرن دانست و از تلاش‌های افرادی چون میرزانبی خان قزوینی و پسرش، میرزاحسین سپهسالار، در اصلاح ساختارهای عدلیه سخن گفت.
حضرتی با ذکر نمونه‌هایی از سرشماری‌های سال‌های ۱۲۵۹ و ۱۲۶۰، از وجود چندین وکیل و وکیل‌باشی در محلات قدیمی قزوین مانند قوی میدان، سرکوچه ریحان و گل‌بینه خبر داد. به گفته‌ی وی، در آن زمان نیز مفاهیمی مانند میانجی‌گری، شفاعت و دفاع حقوقی وجود داشته، هرچند ساختار آن با تعریف امروزی تفاوت‌هایی داشته است.
از جمله وکلای برجسته‌ای که در این نشست به آن‌ها اشاره شد می‌توان به سید حسین تنکابنی، سید رضا رضوی، سید جعفر علوی شیرخورشیدی، حاج ابراهیم الموتی، میرزا باقر زعیم، سید احمد صدر حاج سید جوادی و میرزا ابوالقاسم خرمشاهی اشاره کرد.
نشست «شب تاریخ وکالت و عدلیه در قزوین» پانزدهمین نشست از مجموعه‌نشست‌های «قزوین‌نامه» بود که با همکاری انجمن ایرانی تاریخ، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) و اداره کل کتابخانه‌های عمومی قزوین و حضور قضات، وکلا، کارآموزان و علاقمندان به تاریخ، برگزار شد.
مجموعه مطالب و پژوهش‌های ارائه شده در این نشست بخشی از کتابی است که به‌زودی با همین عنوان منتشر و رونمایی خواهد شد.
46