حسن کامشاد مترجم و پژوهشگر برجسته ایرانی، درگذشت. او با ترجمه آثاری چون "تاریخ چیست؟" و "دنیای سوفی"، در همراهی با دیگر متفکران این حوزه دریچه‌ای به روی اندیشه‌های فلسفی و تاریخی غرب گشود و به تقویت نگاه انتقادی در جامعه ایران کمک کرد.
به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین، حسن کامشاد (۱۳۰۴ – ۱۴۰۴)، مترجم و پژوهشگر برجسته ایرانی، که نقش مهمی در معرفی آثار مهم اندیشه و تاریخ غرب به فارسی‌زبانان و همچنین در زمینه پژوهش در ادبیات فارسی داشته در ۱۰۰سالگی در لندن درگذشت؛ مردی که شاهرخ مسکوب را «ناظر همیشگی قلمش» می‌دانست و با ترجمه‌ی آثاری چون تاریخ چیست؟ و نگارش کتاب «پایه‌گذاران نثر جدید فارسی» به ادبیات و اندیشه‌ورزی ایران زمین خدمت شایانی کرد.
چگونگی جذب کامشاد به ادبیات کهن فارسی
کامشاد در سال ۱۳۲۳ در اثر آشنایی با شاهرخ مسکوب مجذوب ادبیات کهن فارسی و آثاری چون تاریخ بیهقی شد خودش این ماجرا را به این شرح نقل می‌کند:
من و مسکوب در کلاس ششم متوسطه با هم هم‌کلاس شدیم و هم‌زمان مصطفی رحیمی نیز هم‌کلاس ما بود و ما هرسه از شاگردان برجستهٔ آن دبیرستان به‌شمار می‌آمدیم. هرسهٔ ما نیز از شاگردان برجستهٔ کلاس انشا بودیم که پس از قرائت انشا دبیران و شاگردان همیشه ابراز احساسات می‌کردند. اما آنچه باید بگویم این است که انشاهای آن دو تن اصیل و بافکر بود اما نوشته‌های من همه اقتباس و سرقت از ترجمه‌های لامارتین و شاتوبریان بود. اوایل سال تحصیلی، هنگام زنگ تفریح، یک نفر به پشت من زد، برگشتم، مسکوب بود. بدون مقدمه‌چینی گفت: این مهملات رمانتیک چیه که به خورد معلم جاهل و شاگردان می‌دهی؟ چرا به‌جای این کتاب‌ها، کتاب حسابی نمی‌خوانی؟ من که نمی‌خواستم کم بیاورم گفتم مثلاً چی؟ گفت: بهت می‌گویم. فعلاً بگو چقدر پول نقد داری؟ با تعجب گفتم: ۱۵ ریال! گفت: فردا همهٔ پولت را بیاور تا بعد! فردای آن روز با ۱۵ ریال به مدرسه رفتم. مسکوب نیز ۱۵ ریال را گرفت و یک کتابِ «تاریخ بیهقی» به من داد و گفت: ۵ ریال هم بابت خرید این کتاب به این پسر بدهکار شدی که بعداً باید بدهی و عصر همان روز با هم به خانهٔ مسکوب رفتیم و شروع به خواندن تاریخ بیهقی کردیم. پس از آن روز با پول توجیبی‌ام توانستم «سیاست‌نامه»، «شاهنامه»، «خمسه نظامی» و… را خریداری کنم.»
این دوستیِ ۶۱ساله با درگذشتِ شاهرخ مسکوب به پایان رسید. کامشاد کتاب پایه‌گذاران نثر جدید فارسی را به شاهرخ مسکوب تقدیم کرد. او همواره شاهرخ مسکوب را تأثیرگذارترین فرد در مسیر فکری‌اش می‌دانست و در مصاحبه‌ای گفته بود: «هنوز وقتی می‌نویسم، حس می‌کنم شاهرخ بالای سر من ایستاده و ناظر کارهای من است».
تدریس و تحصیل در دو دانشگاه کمبریج و کالیفرنیا
کامشاد بعد از کودتا در ۱۳۳۲ و کناره گزیدن از حزب توده و بازگشت به شرکت نفت، در سال ۱۳۳۳ به انگلستان رفت و در کنار تدریس متون کهن فارسی به دانشجویان، نمونه‌هایی از نثر معاصر فارسی را در جزوه‌ای به نام Modern Persian prose reader گردآورد که بعدها انتشارات دانشگاه کمبریج آن را به چاپ رساند و کتاب درسی دانشجویان زبان فارسی در دانشگاه‌های بریتانیا و آمریکا شد.
در کنار تدریس به ادامه‌تحصیل پرداخت. پایان‌نامهٔ دکتری او به نام Creative writing in modern Persian prose دربارهٔ نثر معاصر فارسی بعدها در انگلستان به چاپ رسید و سال‌ها بعد خودش ترجمهٔ آن را در ایران به عنوان پایه‌گذاران نثر جدید فارسی در نشر نی به چاپ رساند. یکی از دانشجویانش در کمبریج حامد الگار بود.
کامشاد پس از گرفتن دانش‌نامهٔ دکتری در رشتهٔ زبان و ادبیات فارسی در سال ۱۳۳۸ به ایران بازگشت و پس از مدتی به‌جای ابراهیم گلستان سرپرست نگارش ادارهٔ روابط عمومی کنسرسیوم شد. او در بهار ۱۳۴۱ با استفاده از بورسیهٔ بنیاد راکفلر بار دیگر به مدت شش ماه به کمبریج رفت تا جزوه‌ای را که در دوران تدریس در این دانشگاه با عنوان Modern Persian prose reader گردآوری کرده بود در قالب کتابی ویرایش کند. این کتاب را انتشارات دانشگاه کمبریج در سال ۱۹۶۶ (۱۳۴۵) با نام Modern Persian prose literature به چاپ رساند.
کامشاد در سال ۱۳۴۲ برای تدریس زبان فارسی به عنوان استاد مهمان به دانشگاه کالیفرنیا در لس آنجلس (UCLA) دعوت شد و به مدت یک سال در این دانشگاه تدریس کرد. در کنار تدریس به ادامه‌تحصیل پرداخت. پایان‌نامهٔ دکتری او به نام Creative writing in modern Persian prose دربارهٔ نثر معاصر فارسی بعدها در انگلستان به چاپ رسید و سال‌ها بعد خودش ترجمهٔ آن را در ایران به عنوان پایه‌گذاران نثر جدید فارسی در نشر نی به چاپ رساند. یکی از دانشجویانش در کمبریج حامد الگار بود.
تأثیر بر تفکر و فرهنگ ایران
حسن کامشاد با ترجمه آثار مهم در زمینه‌های تاریخ، فلسفه، و ادبیات، تأثیر عمیقی حداقل در ۵ حوزه بر تفکر و فرهنگ ایران گذاشته است:
گسترش افق‌های فکری: ترجمه‌های او از آثار فلسفی و تاریخی غرب، دریچه‌ای به روی اندیشه‌ها و مباحث مهمی گشود که پیش از آن کمتر در دسترس فارسی‌زبانان بود. این امر به غنای گفتمان فکری و افزایش آگاهی عمومی درباره تحولات فکری جهانی کمک کرد.
تقویت نگاه انتقادی به تاریخ: ترجمه کتاب‌هایی مانند “تاریخ چیست؟” و “تاریخ بی‌خردی!” به مخاطب ایرانی کمک کرد تا با رویکردهای نوین در تاریخ‌نگاری آشنا شود و به وقایع تاریخی با دیدگاه انتقادی‌تر بنگرد، نه صرفاً به عنوان مجموعه‌ای از روایات قطعی.
ترویج فلسفه برای عموم: ترجمه “دنیای سوفی” و “سرگذشت فلسفه” به زبان ساده و جذاب، همچنین معرفی فیلسوفان سیاسی ای چون دوتوکویل، فلسفه را از انحصار محافل آکادمیک خارج کرد و به عنوان یک ابزار برای تفکر و درک جهان، در دسترس عموم قرار داد. این امر به افزایش علاقه به فلسفه و گسترش سواد فلسفی در جامعه کمک کرد. به ویژه کتاب “دنیای سوفی” در ایران برای انتقال مفاهیم فلسفی به حوزه اجتماعی بسیار موثر بود.
پژوهش در ادبیات فارسی: کتاب “پایه‌گذاران نثر جدید فارسی” او به عنوان یک منبع مرجع، به شناخت و تحلیل تحولات نثر معاصر فارسی کمک شایانی کرده و زمینه‌ساز پژوهش‌های بیشتر در این حوزه شده است.
پلی میان فرهنگ‌ها: کامشاد به عنوان یک مترجم و پژوهشگر، نقش پل ارتباطی میان فرهنگ ایران و غرب را ایفا کرد و با معرفی آثار شاخص، به درک متقابل و غنای فرهنگی کمک کرد.
به طور کلی، حسن کامشاد با تلاشی مستمر و انتخابی دقیق در ترجمه و تألیف، سهم بسزایی در ارتقاء سطح فکری و فرهنگی جامعه ایران داشته و میراث ارزشمندی از خود به جای گذاشته است.
مهمترین آثار حسن کامشاد
بر اساس اطلاعات ویکی پدیا کامشاد دارا ۳۱ ترجمه و سه تالیف است.
تالیفات
مهمترین تالیفات او به شرح زیر هستند:
۱-پایه‌گذاران نثر جدید فارسی (تألیف به دو زبان انگلیسی و فارسی)، چاپ متن اصلی: لندن، انتشارات دانشگاه کمبریج، ۱۹۶۶؛ چاپ متن فارسی، تهران: نشر نی، ۱۳۸۴. ۲-مترجمان، خائنان: مته به خشخاش چند کتاب، نشر نی، ۱۳۸۶. ۳-حدیث نفس (زندگینامه)، (ج. ۱، ۱۳۸۸؛ ج. ۲، ۱۳۹۲)؛ ۲ جلد در یک مجلد، نشر نی، ۱۳۹۵.
ترجمه ها
از مهترین ترجمه های مرحوم دکتر کامشاد می توان به آثار زیر اشاره کرد:
تاریخ چیست؟ (What is History?) اثر ادوارد هالت کار (E. H. Carr): این کتاب بدون شک شناخته‌شده‌ترین و اثرگذارترین ترجمه حسن کامشاد است. “تاریخ چیست؟” اثری بنیادی در فلسفه تاریخ و مباحث مربوط به روش‌شناسی تاریخ‌نگاری است. این کتاب به تاریخ‌دانان و علاقه‌مندان به تاریخ کمک می‌کند تا دیدگاه‌های متفاوتی نسبت به ماهیت تاریخ، نقش مورخ، و رابطه گذشته و حال پیدا کنند.
دنیای سوفی (Sophie’s World) اثر یوستین گردر (Jostein Gaarder): این رمان فلسفی که به زبانی ساده و داستانی به معرفی تاریخ فلسفه غرب می‌پردازد، توسط کامشاد به فارسی برگردانده شد و استقبال بسیار زیادی در ایران پیدا کرد. این کتاب به بسیاری از جوانان و حتی بزرگسالان، دروازه‌ای برای ورود به دنیای فلسفه و آشنایی با اندیشمندان بزرگ فراهم کرد.
سرگذشت فلسفه (The Story of Philosophy) اثر برایان مگی (Bryan Magee): این کتاب نیز مانند “دنیای سوفی” به معرفی فلسفه می‌پردازد، اما با رویکردی متفاوت و جامع‌تر. ترجمه کامشاد از این اثر نیز به فهم آسان‌تر مفاهیم فلسفی برای مخاطب فارسی‌زبان کمک شایانی کرد.
قبله عالم (ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران) اثر عباس امانت: ترجمه این اثر مهم تاریخی که به یکی از دوره‌های حساس تاریخ ایران می‌پردازد، از دیگر کارهای برجسته کامشاد است.
تاریخ بی خردی! (The March of Folly) اثر باربارا تاکمن (Barbara W. Tuchman): این کتاب به بررسی نمونه‌هایی از حماقت و سوءمدیریت در طول تاریخ می‌پردازد و ترجمه آن به فارسی، بینش تاریخی ارزشمندی را به مخاطبان ایرانی ارائه کرد.
استالین مخوف: خنده و بیست میلیون (Koba the Dread: Laughter and Twenty Million) اثر مارتین ایمیس (Martin Amis): ترجمه این کتاب نیز از جمله آثار مهمی است که به تاریخ شوروی و جنایات استالین می‌پردازد.
توکویل: این کتاب اثری از ل‍ری س‍ی‍دن‍ت‍اپ، طرح نو، ۱۳۷۴، زندگی توکویل و چگونگی رفتن او به آمریکا و مهمترین محورهای اندیشه او را مطرح می کند.
۲۱۶۲۱۶