روند شکل گیری تفسیر پرتوی از قرآن آیت الله طالقانی، به لحاظ دوران پر فراز و نشیب مؤلف و زندگی سیاسی و اجتماعی ایشان، بسیار جالب است.
19 شهریور ماه سالگرد درگشت آیت‌الله طالقانی است.او در چنین روزی در سال 1358 در سن 69 سالگی در اثر سکته قلبی درگذشت. از جمله آثار مهم او مجموعه « پرتوی از قرآن» است.
به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، روند شکل گیری تفسیر پرتوی از قرآن آیت الله طالقانی، به لحاظ دوران پر فراز و نشیب مؤلف و زندگی سیاسی و اجتماعی ایشان، بسیار جالب است. آیت‌الله طالقانی در سال ۱۳۱۸ پس از فراغت از تحصیل از قم به تهران آمد.
فضای سیاسی و فکری آن دوران و گرایش‌های جوانان به مکاتیب الحادی، آیت‌الله طالقانی را بر آن داشت که تمام کوشش خود را معطوف به ابلاغ پیام قرآن به جوانان و روشنفکران کند.
به‌همین جهت از همان سال، شروع به تفسیر قرآن و نهج‌البلاغه کرد. پس از شهریور سال ۱۳۲۰، فضای سیاسی به گونه‌ای متحول شد و امکان گسترش دروس تفسیر ایشان به میان دانشجویان، استادان دانشگاه و بعدها انجمن‌های اسلامی تازه‌تاسیسی چون انجمن اسلامی مهندسان، پزشکان، دانشجویان، معلمان و… فراهم آمد.
شکل‌گیری این جلسات از منزل ایشان بود، سپس در مسجد منشور سلطان و از سال ۱۳۲۷ در مسجد هدایت به تفسیر قرآن در شب‌های جمعه تا زمان دستگیری ایشان، ادامه یافت.
با بازداشت ایشان در خرداد ۱۳۴۲، این درس‌ها تعطیل شد اما آن مرحوم در دوران زندان، آنچه از تفسیر قرآن در ذهن داشته را نوشته که با انتقال این یادداشت‌ها به بیرون از زندان، جلد اول تفسیر پرتوی از قرآن در آبان ۱۳۴۲، منتشر شد.
همزمان با یادداشت‌های ایشان، برخی از مستمعین درس‌های ایشان در مسجد هدایت که در بازداشت به سر بردند، پیشنهاد ادامه آن مباحث را دادند که مورد قبول قرار گرفت و مقرر شد هر هفته سه یا چهار جلسه صبح‌ها تشکیل شود.
در این کلاس‌ها پس از بیانات استاد، نظرات ایشان توسط حاضران مورد بحث و بررسی قرار می‌گرفت. مطالب جلسات پس از نگارش اولیه و بازبینی استاد، به مرور برای چاپ به بیرون از زندان فرستاده می‌شد.
اما مباحث زندان ادامه جلسات مسجد هدایت نبود تفسیر از جزء ۳۰ قرآن که از آغاز وحی است، شروع شده بود. این تغییر نیز بر اساس بینش استاد در جزء سی‌ام بود. ایشان معتقد بودند این بخش از قرآن، که جو خاص آن زمان را نشان داده، کلید فهم قرآن است. این تفسیر در ۲ جلد تهیه و به پایان رسیده است.
پس از اتمام این جزء، تفسیر جزء دوم قرآن شروع شد و تا پایان سوره بقره ادامه یافت که این تفسیر در سال ۱۳۴۸ به چاپ رسید.
سوره آل‌عمران در جلد سوم، بخش اول جزء سی‌ام قرآن از آغاز سوره نبأ تا آخر سوره طارق در جلد چهارم و بخش دوم جزء سی‌ام از سوره اعلی تا آخر قرآن در جلد پنجم و ۲۲ آیه از سوره نساء در جلد ششم تفسیر شده است.
در جلد ششم، فرهنگ لغات، اصطلاحات و تعبیرات پرتوی از قرآن آمده که به همت سید محمدمهدی جعفری، تهیه و در حدود ۱۵۰ صفحه درج شده است.
با آزادی ایشان از زندان در سال ۱۳۴۶، درس تفسیر در مسجد هدایت ادامه یافت. با محاصره منزل ایشان در طول ماه رمضان در سال ۱۳۵۰ و تبعید ایشان به زابل، دوباره درس تفسیر متوقف شد تا اینکه در اردیبهشت ۱۳۵۴، ایشان به تهران بازگشت.
با آزادی ایشان از زندان، قسمت‌های چاپ شده خدمت ایشان ارائه شد و آن مرحوم ضمن بازبینی، پیشنهاد می‌کند که نام کتاب درس‌هایی از پرتوی از قرآن، باشد.
با چاپ ۳۰۰ صفحه از این تفسیر، ایشان دار فانی را وداع گفت. یادداشت‌های ایشان و مطالبی که در زندان القا کرده بود، به مرور به چاپ رسید. بنابراین تلفیق این دو مجموعه با نظر گردآورنده انجام شده است.
مطالبی که ایشان چه به صورت شفاهی و چه در شکل یادداشت به یادگار گذارده‌اند، با اتکا به حافظه خودشان بوده است و طبیعی است که برخی مطالب نیازمند مراجعه به منابع می‌باشد.
برنامه تلویزیونی قرآن در صحنه
مرحوم آیت‌الله طالقانی، پس از پیروزی انقلاب اسلامی و بر اساس ضرورت ابلاغ فرهنگ قرآنی در جامعه، در برنامه قرآنی سیمای جمهوری اسلامی با نام با قرآن در صحنه شرکت کرده، مباحث تفسیری را به گونه‌ای دیگر ارائه کرد. همچنین در طول حیات پربرکت ولی کوتاه ایشان پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در سخنرانی‌ها و مجالس گوناگون از پرداختن به مباحث قرآنی غفلت نمی‌کرد.
نواندیشی دینی با ورود تفسیر آیت الله
در زمانی که سید محمود طالقانی، قرآن را در متن زندگی قرار داد، دو مکتب مهم و مطرح زمانه در ایران یعنی مکتب لیبرالیسم و خصوصا مارکسیسم بر اکثر حوزه‌های سیاسی و اجتماعی مسلط شده بودند ولی پیشنهادهای اصلاحی دو مکتب فوق نتوانسته بود جامعه ایران را به طرف تعالی و پیشرفت سوق دهد.
گرایش طالقانی به مکتب قرآن‌گرایان ایران است. این رویکرد تفسیری در ایران از اسدالله خرقانی و شریعت سنگلجی شروع می‌شود و با همت طالقانی در جامعه ایران گسترش و با استقبال روشنفکران و دانشجویان و قشر تحصیل‌کرده مواجه می‌شود و بعدها توسط مرتضی مطهری، مهدی بازرگان و علی شریعتی تثبیت می‌گردد. نواندیشی دینی و تفسیر سیاسی از قرآن در ایران به نوعی متأثر از طالقانی است.
تفسیر فارسی برای مردم ایران
از جمله ویژگی‌های قرآن‌پژوهی طالقانی، فارسی‌نویسی است. معمولاً علما در گذشته، نتایج تحقیقات خود را به زبان عربی به نگارش درمی‌آوردند ولی طالقانی پرتوی از قرآن را به فارسی نوشت. وی معتقد بود از آنجا که هدف قرآن هدایت بشر و توده مردم است و مردم ایران فارسی‌زبان‌اند، باید طوری پیام قرآن را برای مردم مطرح کرد که قابل فهم برای همه باشد.
نثر ترجمه قرآن در این تفسیر که از نوع ترجمه تطبیقی است، مورد توجه منتقدان قرار گرفته است. قلّت در لفظ، کثرت در معنا، استواری در نثر و انطباق با متن را از ویژگی‌های این ترجمه برشمرده‌اند.
تکیه به فهم قرآن
ویژگی دیگر قرآن‌پژوهی طالقانی، نام‌گذاری آثار قرآنی خود است. او ابا داشت که اسم تفسیر روی آثار خود بگذارد. بنابراین، نوعی گسست‌گرایی را اعلام می‌کند و معتقد است اگر انسان در چارچوب مفسرین گذشته حرکت کند نمی‌تواند به نوآوری‌های جدید دست پیدا کند و به یک نوع تسلسل می‌افتد که تکرار گذشتگان است. این نوع برداشت از قرآن، یک سبک از تفکر را پدید آورده بود که جرأت ورود روشنفکر و تحصیل‌کردگان غیر حوزوی را مهیا کرد. مهدی بازرگان، عزت الله سحابی و علی شریعتی و دیگران با گسستی که طالقانی در روش تفسیر ایجاد کرد، وارد عرصه قرآن‌پژوهی شدند.
بهره گرفتن از تاریخ اسلام برای فهم درست
با استفاده از تاریخ صدر اسلام و پرهیز از اسرائیلیات – حاصل جریانی از داستان‌سرایی و اسطوره‌پردازی – و احادیث ضعیف در فهم قرآن، طالقانی در تفسیر سوره آل عمران برای تبیین آیات ناظر به جنگ بدر و اُحُد، استفاده فراوانی از تاریخ صدر اسلام می‌کند و محیط نزول آیات را مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار می‌دهد.
حتی در علت شکوفایی جامعه در عصر نزول قرآن و به‌تدریج شروع انحطاط جامعه اسلامی را فهم و درک قرآن بدون مکتب‌های دینی که بعداً ظهور کردند می‌داند: «نزول قرآن، شعله‌هایی از ایمان در دل‌ها برافروخت، تاریکی اوهام و وحشت‌ها و کینه‌ها را از میان برد، بندهایی که در قرون ممتد جاهلیت عقل‌ها و اندیشه‌ها و دست‌ها را بسته بود و نفوس خلق را به بندگی غیر خدا درآورده بود گسیخت و راه‌های قانونی بهره‌برداری از لذات مادی و معنوی را به روی همه باز کرد.» ایشان از ورود اسرائیلیات و احادیث جعلی که مانع فهم درست پیام قرآن می‌شود که متأسفانه وارد علم تفسیر شده اظهار نگرانی می‌کند. تأکید بر تاریخ صدر اسلام و پرهیز از اسرائیلیات و احادیث ضعیف، از مهم‌ترین ویژگی قرآن‌گرایان در ایران معاصر است.
پرهیز از روش‌های غیرقرآنی
طالقانی به‌کارگیری روش‌های عرفانی، فلسفی، فقهی و علمی را در تفسیر قرآن، از موانع اساسی فهم اهداف هدایتی قرآن می‌دانست. به نظر وی هدف در این‌گونه تفسیرها فهم اهداف قرآن آن‌طور که در حقیقت است، نیست؛ بلکه به دنبال اثبات خود روش‌ها هستند. فهم واقعی قرآن در صدر اسلام ناشی از اتخاذ روش‌های غیر قرآنی است.
تفسیر بر پایه آهنگ کلمات
طالقانی قرآن را با الفاظ قرآن، حتی با توجه به آهنگ کلمات، تفسیر می‌کرد. از روزگاران گذشته تفسیر قرآن به قرآن معمول بوده است. لیکن با آیات قرآن، کمتر به نقش کلمات توجه می‌شد. طالقانی معتقد بود کلمات مترادف در قرآن وجود ندارد. هر کلمه‌ای، چه اسم باشد، چه فعل و چه حرف، معنای خاص خود را دارد. هیچ کلمه‌ای را نمی‌توان به جای کلمه دیگر گذاشت، زیرا در آن صورت، مفهوم و منظور آیه تغییر می‌کند. در شیوه سنتی به تناسب آیات نیز توجه شده است، لیکن طالقانی در این زمینه هم فراتر رفته به تناسب سوره‌ها (ترتیب قرار گرفتن آن‌ها در کنار یکدیگر) تناسب آیات، حتی تناسب کلمات و حروف قرآن نیز اعتقاد داشت. بر پایه این اعتقاد تفسیرها و مفاهیم نوینی از قرآن استخراج کرده است.
تفسیری که پاسخگوی نیاز جامعه است
از جمله ویژگی‌های این تفسیر، توجه به نیازهای سیاسی و اجتماعی جامعه بود. به این جهت نیازهای جامعه را به قرآن عرضه می‌کرد و پاسخ می‌گرفت. بعدها روش تفسیر موضوعی بر این اساس شکل گرفت. وی آیه «و لقد أرسلنا رسلنا بالبینات و أنزلنا معهم الکتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط» را بر اساس نیاز جامعه ایران تفسیر می‌کند و می‌گوید: «لیقوم الناس» برای اینکه مردم خود بجوشند و قیام کنند، نه اینکه آن‌ها مردم را بپا دارند. بسیاری از مکتب‌های دنیا هستند که مردمشان چشم‌وگوش‌بسته به دنبال رهبرانشان حرکت می‌کنند؛ چون مردم عقده‌هایی دارند، درماندگی‌هایی، نیازهایی برنیامده و آروزهایی دارند و رهبری قیام می‌کند و اعلام می‌کند که من آرزوهای شما را برآورده می‌کنم و آن‌ها را به پا می‌دارد.
آیت‌الله طالقانی مراحل روش خود را در تالیف این تفسیر چنین معرفی می‌کند:
نخست چند آیه به ردیف و شماره آورده شده و پس از آن، ترجمه آیات به فارسی تطبیقی آمده چنانکه از حدود معانی صحیح لغات خارج نباشد. سپس معانی مترادف و موارد استعمال و ریشه لغات، در موارد لزوم بیان شده تا در ذهن خواننده مجال تفکر بیشتری باز شود. آن‌گاه آنچه از متن آیات مستقیماً بر ذهن تابیده بیان می‌شود. گاهی در موارد مقتضی از احادیث صحیحه و نظر مفسران استفاده شده، پس در پیرامون آیات آنچه به فکر نگارنده رسیده و بر ذهنش پرتو افکنده منعکس می‌گردد، تا شاید خواننده خود هرچه بیشتر به رموز هدایتی قرآن آشنا شود و ایمان تقلیدی به کمال تحقق رسد و هر چه بیشتر جویندگان در اعماق ژرف آیات فرو روند و در انوار آن غوطه‌ور شوند.
منابع: ویکی شیعه و ویکی فقه