ایران از دوران باستان، مهد دانش پزشکی بود و نخستین بیمارستان دنیا در ایران بنیان‌گذاری شد؛ دانشگاه بزرگ «جندی شاپور» حدود ۱۷۰۰ سال پیش «بیمارستان» را ابداع کرد، اما نخستین بیمارستان مدرن ایران در زمان ناصرالدین شاه بنا شد؛ با عنوان «مریضخانه دولتی».
الهه جعفرزاده: درخصوص وجود قدیمی‌ترین مرکز درمانی ایران، همچون برخی بناها و اماکن دیگر، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد؛ اما یکی از مباحثی که درباره‌ی قدیمی‌ترین مرکز درمانی، مریضخانه یا بیمارستان ایرانی مطرح شده، هرچند افراد محدودی به آن اشاره کردند، وجود قدیمی‌ترین مرکز درمانی ایران در قم است.
نخستین مراکز درمانی ایران در آیینه‌ی «افسانه و واقعیت»
مریت هاکس انگلیسی که در سال ۱۳۱۱ با کشتی به ایران آمد، در کتاب سفرنامه‌ی خود به ایران با نام «ایران: افسانه و واقعیت» این قضیه را که مرحوم آیت‌الله العظمی شیخ عبدالکریم حائری ـ مؤسس حوزه‌ی علمیه قم ـ نخستین مرکز درمانی ایران را در شهر قم بنا کرد، تایید کرده و در این‌باره نوشته است: «دو بیمارستان خوب در قم در دست ساخت است؛ یکی به همت مردی قمی و دیگری به همت مردی از تهران. قبل از احداث این دو بیمارستان، خدمات پزشکی منحصر به بیمارستانی قدیمی و ۳۰ تخت‌خوابی بود که از درآمد شخصی مرجع بزرگ روحانی اداره می‌شود.»
او در جایی از کتاب به نقل از یکی از نوادگان مؤسس حوزه‌ی علمیه گفته است: تأسیس این مرکز درمانی احتمالا به سال‌های ۱۳۰۳ یا ۱۳۰۴ می‌رسد. آیت‌الله العظمی حائری این مرکز درمانی را برای طلبه‌ها ساخته بود که البته مردم عادی نیز به آن مراجعه می‌کردند. این بیمارستان ۳۰ تخت‌خوابی ظاهرا در کوچه‌ی «حرم» واقع شد بود. این کوچه و بیمارستان اکنون تخریب شده و جزو شبستان جدید حرم حضرت معصومه (س) قرار گرفته‌اند.
توضیحاتی از سیداحمد محیط طباطبایی هم درباره‌ی نخستین درمانگاه تهران وجود دارد که می‌گوید: درمانگاه «نجم‌آبادی» (وزیری) به عنوان نخستین کلنیک تهران، در کوچه‌ی «سخنور» بین ولی‌عصر (عج) و شیخ‌هادی ساخته شد. این مکان که اکنون غیرفعال است، در دوم شهریورماه ۱۳۷۷ در فهرست آثار ملی ثبت شد.
بیمارستان «وزیری» با وصیت میرزا عیسی توسط حاج شیخ هادی نجم‌آبادی در فاصله‌ی سال‌های ۱۲۷۵ تا ۱۲۷۹ هجری شمسی ساخته شد.
درمانگاه وزیری (نجم آبادی)
اولین بیمارستان مدرن تهران و ایران
مدارک و مستندات اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران نشان می‌دهد که بیمارستان «سینا» نخستین بیمارستان مجهز در ایران است که در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار و امیرکبیر بنا نهاده شده است.
ناصرالدین شاه پس از بازگشت از یک سفر غربی، تصمیم گرفت تا بیمارستانی در تهران دایر کند. او ناظم الاطباء، پزشک مخصوص خود را مامور تاسیس اولین بیمارستان تهران کرد. بر این اساس بود که نخستین بیمارستان مدرن ایران با سبک و سیاق فرنگی در تهران و در محله‌ای به نام هشت گنبد، همان میدان حسن آباد فعلی، بیش از ۱۵۰ سال پیش به ریاست ناظم‌الاطباء تاسیس شد و تا سال‌ها «مریضخانه دولتی» نام داشت.
ناظم‌الاطباء
پس از آنکه این بیمارستان شروع به فعالیت کرد، ناظم‌الاطباء به ناصرالدین شاه پیشنهاد کرد تا در این بیمارستان، پزشکان تربیت شده ایرانی به معالجه بیماران بپردازند. با موافقت ناصرالدین شاه، تدریس رشته طب در مدرسه دارالفنون پذیرفته شد و هر ساله تعدادی دانشجو، به منظور فراگیری دانش پزشکی وارد این مدرسه می‌شدند و بر اساس تعالیم ناظم‌الاطباء به فراگیری این دانش می‌پرداختند. این عده، همزمان در مریضخانه دولتی و تحت نظر پزشکان غربی به کارآموزی پرداخته و توانستند اولین نسل از پزشکان تربیت شده دارالفنون شوند.
عکسی از نخستین دانشجویان پزشکی دارالفنون
بر اساس شواهد، در آن زمان ریاست مریضخانه و دارالفنون را اغلب یک نفر و با حکم شاهانه به عهده داشت؛ یعنی با کمی اغراق می‌توان گفت عملاً تاسیس مرکزی درمانی توام با آموزش هم در همین زمان بوده است. در سال ۱۲۶۱ ه. ش، در این مریضخانه، شش پزشک، یک داروساز و ۲۵ نفر اعضای اداری و خدمه فعالیت داشتند و یکی از پزشکان هم کشیک شبانه‌روزی بیمارستان بوده است.
محیط داخلی مریضخانه دولتی
مریضخانه یک درب ورودی داشت به غایت زیبا و جذاب؛ با آجرکاری‌های مقرنس و تاج و علامت شیر و خورشید حکاکی شده در سردر ورودی هشتی شکل که بر طاق گرد و بلند ورودی قرار داشت و پنجره‌هایی محیط داخل مریضخانه را به بیرون ارتباط می‌داد.
از آن پس تقریباً هر پزشکی که در ایران درس طبابت فرا گرفت، اولین خواستگاه علمی‌اش، «مریضخانه دولتی» بود. در نهایت هم در آستانه سال ۱۳۱۹ هجری شمسی و با تکمیل فرایندهای ساختاری، مریضخانه دولتی برای پاسداشت ابن سینا به «بیمارستان سینا» تغییر نام داد و همچنان به عنوان نخستین بیمارستان و قدیمی‌ترین بیمارستان کشور به بیماران ارائه خدمت می‌کند.
مریضخانه دولتی به سبک فرنگی و با استانداردهای معماری اماکن درمانی در آن زمان ساخته شده بود و سالانه بیش از ۲ هزار نفر در آن بستری و درمان می‌شدند. این مریضخانه از زمان افتتاح، محل مراجعه تهرانی‌ها برای درمان بیماری‌هایی بود که حکیمان طب سنتی از درمانش عاجز بودند. جراحی‌ها نیز در این بیمارستان انجام می‌شد.
پس از آن چند بیمارستان دیگر نیز در تهران و شهرهای بزرگ ایران ساخته شد؛ در دوران قاجار ساخت مریضخانه از نظر شاهزادگان قاجاری و اعیان و اشراف ایران، نوعی کار خیر ماندگار شده بود. با این حال تعداد بیمارستان‌ها در شهرهای بزرگ تا پایان دوران قاجار همچنان انگشت‌شمار بود.
۴۷۲۳۲