کمال مطلوب ارانی این بود که ایران آینده با تنوع و تکثر مردمانش پا در راه پیشرفت‌های علمی و جهان مدرن بگذارد. در اندیشه ملی‌گرایانه او… قرائتی خاص از مارکسیسم با نوعی اخلاق جهان‌وطن‌گرایانه برای پیشرفت کشور تلفیق شده بود.
به گزارش کاویان گلد به نقل از ایبنا، کتاب «کشف ایران؛ تقی ارانی و جهان وطن‌گرایی رادیکال او» نوشته علی میرسپاسی با ترجمه رامین کریمیان از سوی نشر نی منتشر شد. علی میرسپاسی تا به حال کتاب‌های متعددی در حوزه تاریخ و جامعه‌شناسی اندیشه در ایران معاصر نگاشته که برخی از آن‌ها به فارسی هم ترجمه و منتشر شده‌اند. او در این کتاب ضمن بررسی فضاهای فکری و روشنفکری که ملی‌گرایی مدنی در آن‌ها نشو و نما می‌یافت به نقد تصویر و تصوری می‌پردازد که در دولت پهلوی اول از کشور ایران ارائه می‌شد.
این کتاب بررسی انتقادی و بازنگری تاریخ اندیشه ناسیونالیسم ایرانی در دوره بین دو جنگ جهانی است؛ دوره‌ای که چندان مورد توجه نبوده است. این بررسی زندگی و افکار دکتر تقی ارانی را در مرکز توجه قرار می‌دهد؛ ارانی که بینش تحلیلی ماتریالیسم مارکسیستی را با نظام اخلاقی جهان‌وطن‌گرای خواهان پیشرفت از طریق تبادل علمی بین ملت‌ها و کشورها درهم آمیخته بود.
در این کتاب آثار و دیدگاه‌های تقی ارانی برای ساختن ایرانی جهان‌وطن در نقطه مقابل موج ملی‌گرایی اقتدارگرایانه‌ای که در آن دوره خیز برداشته بود در نظر گرفته شده است. ارانی به عوض سر فرو آوردن در برابر استالینیسم یا گردن نهادن به مدل رایج شبه‌سوسیالیستی دولت‌گرا، سنت‌های سوسیالیستی دموکراتیک را با توجه به نیازها و واقعیت مادی کشور خود بازخوانی و بازتفسیر کرد، به گونه‌ای که می‌توان شباهت‌هایی بین او و شخصیت‌های معاصرش همچون جواهر لعل نهرو دید.
تقابل ارانی با تفکرات باستان‌گرایی (گرایش به احیای فر و شکوه ایران باستان) و تجددستیز نیز از این نظر که روزنه‌ای در برابر عرصه تفکر در ایران دهه ۱۳۱۰ گشود حائز اهمیت است. شاخص این دهه برآمدن اندیشه‌های ضدمدرن عرفی و دینی بود که ارانی با هر دوی آن‌ها در صفحات مجله «دنیا» که او و چند تن از رفقایش پس از بازگشت به تهران در دهه ۱۳۱۰ منتشر می‌کردند به مجادله و معارضه پرداخت.
گاه‌شماری سرشار از اطلاعات تاریخی
در کتاب کشف ایران پس از گاه‌شمار زندگی و آثار تقی ارانی، نگاهی تازه به ملی‌گرایی ایرانیان دارد. سپس در شش فصل به جهان‌وطن‌گرایی فراملی، زندگی و زمانه ارانی، در میان ملی‌گرایان در برلین، ۱۳۰۱-۱۳۰۸، نوشته‌های اولیه ارانی، روایتی رادیکال از ملیت، به سوی ایرانی رادیکال و جهان‌وطن، گذشته و حال زبان فارسی، عرفان، خرد و ملت و روشنگری ناتمام ایرانی می‌پردازد. پی‌نوشت‌ها، منابع و مراجع و نمایه پایان‌بخش کتاب را دربردارد.
در ابتدای کتاب گاه‌شمار زندگی و آثار تقی ارانی را می‌بینیم که از ۱۳ شهریور ۱۲۸۱/ ۵ سپتامبر ۱۹۰۲ که ارانی در تبریز به دنیا می‌آید، آغاز شده و تا سال ۱۳۲۰ پیش می‌رود. وقتی ارانی ۴ ساله شد، مظفرالدین‌شاه قاجار فرمان مشروطه را امضا می‌کند. ارانی در تبریز به مدرسه ابتدایی می‌رود و به فراگیری قرآن و زبان عربی می‌پردازد. سپس خانواده ارانی از تبریز به تهران می‌روند، جنگ اول جهانی آغاز می‌شود ایران اعلام بی‌طرفی می‌کند. قشون‌های بریتانیای کبیر، روسیه و عثمانی وارد ایران می‌شوند و کشور را اشغال می‌کنند.
ارانی سال ۱۲۹۳ در تهران به دبیرستان می‌رود و در تظاهراتی علیه قرارداد ۱۹۱۹ انگلیس-ایران شرکت می‌کند. در سال ۱۲۹۹ دبیرستان را به پایان می‌رساند و وارد مدرسه طب می‌شود. سال ۱۳۰۱ تهران را به قصد برلین ترک می‌کند و در مطبعه کاویانی برلین مشغول به کار می‌شود و به عنوان دانشجوی مدعو در دانشگاه برلین پذیرفته می‌شود و با نام دانشجوی تمام وقت در دانشگاه برلین ثبت نام می‌کند.
در سال ۱۳۰۲ ارانی مقاله «زبان فارسی» را می‌نویسد و در نشریه فارسی‌زبان «ایرانشهر» برلین منتشر می‌کند و با شرق‌شناس و محقق نام‌آور آلمانی، فریدریش رُزن دیدار می‌کند. در سال ۱۳۰۴ چند متن از متون ادبیات کهن ایران را (در همکاری با محمد قزوینی و فریدریش رُزن، شامل آثاری از سعدی، ناصرخسرو، عمر خیام، عبید زاکانی) تصحیح و منتشر می‌کند.
۲۴ آذر ۱۳۰۴ رضاخان، شاه ایران می‌شود و رضاخان با نام رضاشاه پهلوی تاج‌گذاری می‌کند و تا سال ۱۳۲۰ پادشاه ایران می‌شود. سال ۱۳۰۵ مجموعه کتاب‌هایی زیر عنوان «سلسله علوم دقیقه» به زبان فارسی تالیف می‌کند که در مطبعه کاویانی در برلین منتشر می‌شوند. سال ۱۳۰۶ همراه با دوتن دیگر از مارکسیست‌های سرشناس ایرانی (مرتضی علوی و احمد اسدی) در نشست «انجمن ضد امپریالیسم» در کاخ اگمونت در بروکسل شرکت می‌کند.
۸ آذر ۱۳۰۷ یدالله عضدی، وزیرمختار ایران در برلین، از وزارت خارجه آلمان درخواست می‌کند ارانی را از آلمان اخراج کنند. در سال ۱۳۰۸ ارانی برلین را به مقصد تهران ترک می‌کند و در تهران کار برای وزارت جنگ را به عنوان معلم در مدرسه عالی نظام آغاز می‌کند. در سال ۱۳۱۲ مجوز انتشار مجله دنیا را دریافت می‌کند و نخستین شماره دنیا با سرمقاله‌ای به قلم ارانی در تهران منتشر می‌شود.
در سال ۱۳۱۳ به مناسبت انتشار ششمین شماره دنیا سرمقاله‌ای مهم می‌نویسد و در آن به ارزیابی واکنش‌هایی که نشریه برانگیخته می‌پردازد. ۳۰ اسفند همان سال نام کشور که تا قبل از این تاریخ در مکاتبات و مراودات با خارج پرشیا بود به ایران تغییر می‌یابد. در سال ۱۳۱۴ شماره دوازدهم نشریه دنیا که آخرین شماره آن بود منتشر می‌شود. سال ۱۳۱۵ ارانی در وزات صنعت به مدیریت آموزش منصوب می‌شود و شهربانی دستگیری و بازجویی از گروه پنجاه‌وسه نفر را به ظن دست داشتن در فعالیت‌های اشتراکی (کمونیستی) آغاز می‌کند.
در سال ۱۳۱۶ ارانی در منزلش در تهران دستگیر می‌شود و دادستان کل دادخواست رسمی‌اش علیه پنجاه‌وسه نفر را صادر می‌کند. در سال ۱۳۱۷ پنجاه‌وسه نفر محاکمه می‌شوند و ارانی در دادگاه از بی‌گناهی گروه و حق به فعالیت سیاسی دفاعی قرا می‌کند. در سال ۱۳۱۷ اعلام رای دادگاه برای هریک از اعضای گروه پنجاه‌وسه نفر؛ ارانی به ۱۰ سال حبس محکوم می‌شود و ۱۴ بهمن ۱۳۱۸ بر اثر ابتلا به تیفوس در زندان می‌میرد. در سال ۱۳۲۰ نیروهای روس و انگلیس وارد خاک ایران می‌شوند و رضاشاه پهلوی وادار به استعفا می‌شود و پسرش محمدرضا، قدرت را به دست می‌گیرد و پایان‌بخش این گاه‌شماری بسیاری از زندانیان سیاسی، ازجمله اعضای پنجاه‌وسه نفر از زندان آزاد می‌شوند.
بازنگری تاریخ ملی‌گرایی ایرانی
کشف ایران، با هدف کشف دوباره «ایده ایران» از خلال مطالعه زندگی و آثار تقی ارانی، بنیانگذار مجله دنیا، به بازنگری تاریخ ملی‌گرایی (ناسیونالیسم) ایرانی می‌پردازد. کمال مطلوب ارانی این بود که ایران آینده با تنوع و تکثر مردمانش پا در راه پیشرفت‌های علمی و جهان مدرن بگذارد. در اندیشه ملی‌گرایانه او، که در میان جمعی کوچک ولی پرنفوذ از اندیشمندان ایرانی مقیم شهر برلین شکل گرفته بود، قرائتی خاص از مارکسیسم با نوعی اخلاق جهان‌وطن‌گرایانه برای پیشرفت کشور تلفیق شده بود. او ایرانیان را به «مراقبت از میهن» دعوت می‌کرد.
در ذهن او وطن‌پرستی عبارت بود از این‌که «توده مردم از زمین و آب و آفتاب و معدن یک سرزمین حیات خود را تامین می‌کنند و در آن سکنا دارند و بدان علاقه دارند» شاید بتوان گفت ملی‌گرایی ارانی ملی‌گرایی مدنی و در ادامه مطالبات عصر مشروطه بود. این کتاب بخشی از داستان پرماجرای روشنفکران ایران را در سال‌های بعد از جنگ بین‌الملل اول بازگو می‌کند و ایرانیان امروز راه دشوار ولی نیکویی را که متفکرین آن زمان آغازکردند الهام‌بخش اندیشه و زندگی خود دانسته و مسیر آبادانی و سعادت‌مندی خود و کشورشان را به سرانجامی فرخنده برسانند.
روشنفکران ایران در سال‌های بین دو جنگ جهانی در داخل و خارج از ایران همت کردند و کوشیدند نوعی شناخت تازه از ایران به دست دهند. شاید بتوان نقطه شروع این جنبش فکری جدید را در میان گروهی از اندیشمندان ایرانی جست‌وجو کرد که در شهر برلین گرد آمده بودند جمعی کوچک ولی متفکرینی پرنفوذ؛ کسانی مانند سید حسن تقی‌زاده حسین کاظم‌زاده ایرانشهر، محمد قزوینی، ابراهیم پورداوود، محمود غنی‌زاده، میرزا محمد تربیت، مرتضی راوندی و جوانی که در نوزده سالگی به برلین رفت، تقی ارانی. این کتاب مطالعه اندیشه تقی ارانی و بیان سهم وی در فرآیندی بزرگتر در این سال‌ها در جهت کشف دوباره «ایده ایران» است.
با آغاز جنگ جهانی اول در سال ۱۲۹۳ نیروهای نظامی روسیه از شمال عثمانی از غرب و بریتانیا از جنوب ایران را اشغال کرده دولت را در آستانه سقوط قرار داده و بحران سرنوشت‌سازی را در تاریخ معاصر ایران رقم زدند. دولت ایران عملاً و حتی به عنوان یک نهاد تشریفاتی در حال فروپاشی بود مجلس سوم منحل شد و مردم ایران با مشکلات بسیار جدی اقتصادی و اجتماعی روبه رو شدند. این سال‌های بحرانی و فروپاشی سیاسی در ایران زمینه‌هایی را فراهم کرد که حتی برخی از ملیت‌گرایان کشورهای هم مرز ایران مشروعیت تاریخی ایران را به عنوان یک واحد سیاسی و فرهنگی به پرسش کشیده و ایده ایران را یک جعل تاریخی اعلام کنند.
اما گستردگی سایه بحران سیاسی و معضلات بی امان اقتصادی و اجتماعی که موجودیت ایران و ادامه زندگی ایرانیان را در خطر فروپاشی جدی قرار داده بود گروهی از ایرانیان میهن‌دوست و متفکر را مصمم کرد که خود را به آب و آتش زده، در سخت‌ترین سال‌های تاریخ معاصر ایران چشم‌اندازی نو و آغازی فرخنده و امروزی برای ایران و ایرانیان را به تصور درآورند. این شد که سال‌های بعد از جنگ جهانی اول شاهد زایش برخی از مهم‌ترین بحث‌های فکری و فرهنگی توسط روشنفکران معاصر ایران شد، جامعه کوچک روشنفکری ایران به فضایی امیدوار و پر از جنب و جوش بدل شد.
ساختن یک «تصور» روشن‌گرایانه از ایران آینده
تقی ارانی عمدتا به عنوان یکی از بنیان‌گذاران مارکسیسم در ایران شهرت دارد ولی نگرش وی نسبت به مارکسیسم و اندیشه و نوشته‌های وی چندان مورد بحث و تحقیق قرار نگرفته است ارانی در نخستین سال‌هایی که به برلین رفته بود (۱۳۰۱ -۱۳۰۴) با دو نشریه «ایرانشهر» و «فرنگستان» شروع به همکاری کرد و چون علاقه زیادی به ادبیات و زبان فارسی داشت مطالبی در این زمینه در این دو مجله چاپ کرد. ارانی در چهار سال اول اقامتش در برلین به شدت متاثر از فضای ملی‌گرایانه ایرانیان برلین بود اما خیلی زود از این فضای فکری فاصله گرفته و منتقد ملی‌گرایی آن دوران شد.
در جامعه علمی و فکری آن سال‌های برلین زندگی کرد و نگرشی رادیکال و علمی کسب کرد. تقی ارانی در اندیشه ادامه و گسترش ایده مشروطه در ایران بود. پیش‌فرض فکری و سیاسی وی براساس آن‌چه مستشارالدوله در «رساله یک کلمه» طرح کرده بود، یعنی حکومت قانون و قرار گرفتن همه ایرانیان به عنوان شهروندان برابر و آزاد، محدود کردن متن قانون به امور عرفی و دنیوی و احترام به رأی و نظر شهروندان در چنین حکومتی بود. ارانی در چنین زمینه‌ای همت خود را صرف ساختن یک «تصور» روشن‌گرایانه از ایران آینده، توسعه علوم جدید و آموزش همگانی و یک چشم‌انداز آینده‌نگرانه از موقعیت ایران در جهان مدرن کرد. شاید بتوان گفت ارانی در سودای عملی کردن و تبیین نظری این گفته عبدالرحیم طالبوف، متفکر دوران مشروطه بود که «بنده به غیر از تبریز در هیچ نقطه‌ای نمی‌خواهم اثری از من بماند. بنده محب عالم و بعد از آن محب ایران و بعد از آن محب خاک پاک تبریز هستم.»
تلاش برای ساختن گفتمانی که تاریخ و فرهنگ ایران
ایده ملی‌گرایی مدنی در تفکر ارانی عبارت بود از تلاش برای ساختن گفتمانی که تاریخ و فرهنگ ایران را از دیدگاه علمی و معاصر روایت کند و یک چشم‌انداز ایرانی جهان‌گرا سامان دهد. وی در نوشته‌های بعد از بازگشت به ایران در مجله دنیا مطالب مهمی درباره نقد تفکر ضد روشنگری تاریخ و ادبیات ایران پس از اسلام بخصوص بحث روابط فرهنگی میان زبان فارسی با زبان عربی به زبان‌های اروپایی به نگارش درآورد در این نوشته‌ها تقی ارانی در کسوت منتقدی رادیکال متفکری با نگاهی علمی با حساسیت‌های اندیشمندان علوم اجتماعی ظاهر می‌شود. تاکیدش در روش ماتریالیستی و در تحلیل پدیده‌های فرهنگی ملهم از چنین نگرشی بود. سرمقاله اولین شماره دنیا این مسئله را چنین بیان می‌کند: «بشر در مسیر تکامل تمدن به مرحله‌ای رسیده است که می‌خواهد جامعه خود را از روی اصول مادی و منطقی اداره کند. مجله دنیا مظهر نفوذ قطعی و ضروری این تفکر است.»
اما پروژه فکری و سیاسی ارانی محدود به تبیین عناصر کازموپولیتنیزم ایرانی نمی‌شود ارزش کار فکری وی در ترسیم پایه‌های نوعی نگرش امروزی، خردمندانه و عمل‌گرایانه از رابطه میان ایرانیان به عنوان شهروندان یک دولت ملت این جهان و میهن آنان است. در این زمینه بحث ارانی به ایده ناسیونالیزم مدنی بسیار نزدیک است. وی از ایرانیان می‌خواهد که از میهن خود مراقبت کنند و می‌نویسد: «وطن‌پرستی مادی با شرایط معلوم در مواد مخصوص با خط مشی مجله دنیا موافقت کامل دارد و عبارت از این است که توده از زمین و آب و آفتاب و معدن یک سرزمین حیات خود را تامین می‌کند و در آن سکنا دارند و بدان علاقه دارند.»
کتاب «کشف ایران؛ تقی ارانی و جهان وطن‌گرایی رادیکال او» نوشته علی میرسپاسی با ترجمه رامین کریمیان در ۲۸۴ صفحه، شمارگان هزار نسخه و قیمت ۳۵۰ هزار تومان از سوی نشر نی منتشر شد.
۲۵۹